Uvod
Uobičajno je da se pod pojmom urbanizacija podrazumeva širenje gradskog načina življenja i uređenosti prostora i/ili povećanje broja urbanog stanovništva u gradskim naseljima. Međutim, dominantni trend i poseban fenomen urbanizacije u Beogradu predstavlja neformalna, neplanska gradnja1. Tim povodom ovaj tekst se bavi pitanjem pseudourbanizacije i neplanskog urbanog rasta kao oblika decentralizacije Beograda, na konkretnom primeru naselja Kaluđerica.
O problemu neplanskog rasta Beograda u savremenom kontekstu piše Ksenija Petovar u knjizi Naši gradovi između države i građanina i u radu Bespravna izgradnja u Srbiji: geneza i perspektive rešavanja problema 2. U ovim tekstovima ona kritikuje nestručnost vođenja urbane politike i ukazuje na manipulaciju zakonima i povezanost političke moći odlučivanja i urbanog razvoja Beograda. S druge strane, temom decentralizacije grada teoretski se bavio Ebenezer Hauard (Ebenezer Howard) u delima: Sutrašnjica, miroljubiv put u pravu reformu (To-Morrow: a Peaceful Path to a Real Reform, 1898) i Vrtni gradovi sutrašnjice (Garden City of To-Morrow, 1902)3. On je viziju vrtnog grada predstavio kao reakciju na krizu prenaseljenih industrijskih gradova zapadne civilizacije toga vremena. O suburbanizaciji piše i Entoni Gidens (Entoni Gidens) u knjizi Sociologija (poglavlje Gradovi i urbana područja). On u ovom delu govori o procesu propadanja gradova kao direktne posledice šireja predgrađa.
Konkretno, u ovom tekstu se navodi da je naselje Kaluđerica nedefinisani konglomerat stambenih objekata nastao suprotno važećim zakonima i propisima i da kao takav predstavlja kompleksan stručan i politički problem. S druge strane, daje se osvrt na Hauardovu viziju Vrtnog grada kojom autor pokušava da reši problem prenaseljenosti velikih gradova pomoću njegove decentralizacije. Takođe, navodi se da se praktična primena modela Vrtnog grada ne uzima u obzir prilikom rešavanja savremenih urbanističkih problema Beograda. Na kraju teksta se zaključuje da ako ekonomski i politički aspekti potisnu ostale u drugi plan, i ako primena planskih rešenja i regulacija ostane po strani, perspektiva razvoja Kaluđerice i drugih beogradskih neplanskih naselja može biti jedino gora od trenutno postojeće.
Nekontrolisana urbanizacija Kaluđerice
U ovom poglavlju, analiziraćemo proces dezurbanizacije, koji utiče na oblikovanje Beograda u celini. Prvo će biti reči o ogromnom porastu broja stanovnika, a zatim o mišljenjima relevantnih autoriteta koje objašnjavaju ovaj proces. Zatim će biti prikazana pozicija neplanskog rasta i nekontrolisanog širenja Kaluđerice u odnosu na širi društveni kontekst i zakonski okvir u kome je on nastao.
Uzroci neplanske gradnje
Gidens ističe da je širenje gradova nastalo kao posledica porasta broja stanovnika, uz istovremenu migraciju iz sela i manjih gradova. Tako da mnoga gradska područja u zemljama u razvoju poput Srbije postaju prenaseljena i suočena sa nestašicom sredstava za pristojan život. O ovom problemu, on piše: „Seosko stanovništvo doseljavalo se u gradove (što je danas masovna pojava u zemljama urazvoju), zato što su mogućnosti za zaposlenje u ruralnim područjima bile male, kao i zbog očiglednih prednosti i privlačnosti gradova u kojima su ulice bile „popločane zlatom“. Nadalje, gradovi su postali centri u kojima se koncentriše finansijska i industrijska moć, i u kojima preduzetnici ponekad stvaraju nova urbana područja gotovo ni iz čega.“ (Gidens, 2001, 585) xxxxxxxxxxxx
Za područje Beograda u drugoj polovini 20. veka karakteristične su značajne prostorno-demografske promene uzrokovane snažnim procesom primarne urbanizacije, tj. intenzivnim migracionim tokovima na relaciji selo-grad. Snažan populacioni pritisak4, kao posledica priliva stanovnika iz provincija i sela, izazvao je agresivan rast grada koji je ugrožavao okolna područja. “ Pritisak na naseljavanje u gradove bio je veoma snažan, naročito u pogledu zahteva za stambenom izgradnjom i obezbeđivanjem odgovarajuće stambene ponude.“ (Petovar, 2003, 27) Tako da okolna područja urbanih središta postaju zone demografske ekspanzije na uglavnom malom prostornom obuhvatu i jako lošim ekonomskim statusom stanovništva.
Kada govori o uzrocima nastanka neplanskih naselja, Petovar navodi da sociološka istraživanja o neplanskom širenju grada, rađena sedamdesetih godina 20 veka, ukazuju da su neformalni graditelji mahom porodični ljudi sa decom, radnici zaposleni u industriji, sa radnim stažom dužim od deset godina u gradskim naseljima u kojima su izgradili svoje kuće. Već tada je nedvosmisleno utvrđeno da su osnovni uzroci neplanske izgradnje: (1) nerešeno stambeno pitanje velikog broja porodica u gradskim naseljima, (2) nepostojanje tržišta stanova, slaba ponuda stanova za zakup, visoke zakupnine i zakonski neregulisan položaj zakupca, i (3) oskudna ponuda komunalno opremljenih građevinskih parcela za individualnu stambenu izgradnju, njihova visoka cena, te komplikovana, skupa, spora i dugotrajna procedura pribavljanja mnogobrojnih saglasnosti potrebnih za dobijanje građevinske dozvole. (Petovar, 2003)
Trenutno stanje
Neformalna naselja i neplansko širenje prvenstveno su sinonimi za izgradnju na urbanistički neregulisanim područjima, lokalizovanih u perifernim gradskim zonama, van kontinualno izgrađenog gradskog područja.5 Sve one negativne posledice neplanskog razvoja obrušile su se na Beograd u veoma kratkom vremenskom periodu.
Beograd se danas prostire na približnoj površini od 3,220 km2 ili ti 3,6% ukupne teritorije Srbije, što samo potvrđuje na izrazitu dominaciju i totalitarnosti prestonice nad ostatakom zemlje, odnosno gradovima iz ’unutrašnjosti’. Ovaj trend centralizacije Beograda započet je nakon Drugog svetskog rata i između 1948. i 2000. godine broj stanovnika Beograda porastao je 2.5 puta (sa 634,000 na 1,618,000). Udeo populacije Beograda u ukupnoj populaciji Centralne Srbije porastao je sa 15,3% u 1948. godini na 28,3% u 2000. godini. (Đukić, Stupar, 2009)
Zbog toga što se nalazi u neposrednoj blizini Beograda, naselje Kaluđerica je naglo i stihijski izgrađeno u poslednjih trideset godina na slobodnim terenima duž Smederevskog puta, tako da je postalo sveopšte prihvaćen primer neplanske gradnje u okruženju Beograda. Za razliku od planskog razvoja grada gde je širenja grada uzrokovano opštim razvojnim interesima i pokrepljeno urbanističkim planovima i dozvolama, razvoj Kaluđerice uzrokovano je prvenstveno migracijama neurbanizovanog stanovništva i zadovoljenjem partikularnih interesa i egzistencijalnih potreba pojedinaca, a sve suprotno važećim pravilima i propisima.
Obzirom da u Kaluđerici, koja broji oko 30.000 ljudi do skoro nije postojao ni jedan časopis, niti radio ili televizijska stanica, koja bi se bavila lokalnim problemima. Meštani su, s toga, samoinicijativno pokrenuli sajt www.kaludjerica.com. Bojan Ljubenović, urednik sajta, u intervjuu datom za BLIC6 o aktivnostima sajta kaže: “Osnovna svrha našeg sajta je da žiteljima Kaluđerice olakšamo život, uštedimo vreme i pomognemo u rešavanju nekih osnovnih problema. Zbog toga ova prezentacija sadrži rubrike u kojima se građani mogu informisati kako da dođu do ličnih dokumenata, gde koji prevoz ide, a postavljena je i odlična mapa ovog naselja.“
Svaki posetilac sajta odmah će uočiti da stanovnike Kaluđerice najviše muče mnogobrojni komunalni problemi i loši putevi. Na ovom sajtu, u delu “O Kaluđerici“ piše:
„Kaluđerica je naselje od oko 8.000 kuća u kojima, prema poslednjem popisu iz apirla 2002. godine, živi 24.861 stanovnika, što je za 7.018 više nego što je izbrojano na popisu 1991. godine. Broj žitelja Kaluđerice verovatno je i znatno veći zbog velikog priliva izbeglih lica i neregistrovanih podstanara... U ovom naselju postoji samo osnovna škola „Aleksa Šantić“, koju pohađa preko 2.000 đaka. U Kaluđerici radi i vrtić „Lane“ sa oko 400 predškolaca. Kapacitet ove ustanove je nedovoljan, o čemu svedoči i lista čekanja na kojoj se nalazi oko 780 mališana... Kaluđerica nema nijedan park, nema dovoljno sportskih igrališta, uređene ulice sa trotoarima, megamarkete, uredjenu pijacu, pristojno groblje, izlaz na autoput, dovoljan broj parking mesta…i još mnogo toga…“7 zzzzzzzzz
Višegodišnje odsutvo primene urbanističkih planova i regulacija ovog naselja, koje je pratilo bespravnu gradnju, za posledicu imalo izostavljanje reda u formiranju građevinskih parcela i regulacija stambenih ulica. Zbog terenskih nepogodnosti (strmi nagibi, parcijalne i šire pojave klizišta) i uske pristupne ulične mreže, otežano je uređenje i komunalno opremanje naselja u celini, što predstavlja svakodnevni problem naseljenog stanovništva. Najveći deo naselja nastao je izgradnjom na slobodno podeljenim poljoprivrednim parcelama, čime je nastala vrlo iskidana saobraćajna i infrastrukturalna mreža.
Pozivajući se na istraživanja iz 1995. godine, Đukić i Stupar ističu da samo 20% objekata izgrađenih na perifernim zonama Beograda (uključujući i Kaluđricu) su planirana i/ili regulisana nekim prostornim planom, dok samo 35% njih ima neki oblik tehničke dokumentacije. (Đukić, Stupar, 2009) Kao posledica toga, većina naselja Kaluđerice nema osnovnu infrastrukturu – oko 90% kuća ima struju, 65% je priključeno na javnu vodovodnu mrežu, oko 20% je priključeno na kanalizacionu mrežu i samo 5% je priključeno na gradsku toplovodnu mrežu.
Posledice neplanskog razvoja
Kako većina populacije Srbije, Beograda, pa i Kaluđerice ima ozbiljne ekonomske probleme, ilegalna gradnja postala je neformalni socijalni program tolerisan od vladajućih političkih partitura. Petovar ističe da trenutni problem nije u istog, jer zakon je o građevinskom zemljištu i izgradnji postoji, nego u nepoštovanju zakona. U intervuju datom dnevnom litu Vreme8 Petovar kaže: „Ako ova vlast ne bude srušila bespravno podignute objekte, ona neće biti u stanju da zaštiti svoja javna dobra. Sve što je gradnja javnom prostoru, sve što zauzima tuđe parcele, mora se vratiti u prvobitno stanje.“ Zastupajući manje redikalan stav, Konstantin Kostić u intervjuu u listu NIN9 kaže: „Po mojoj proceni, “divlja gradnja” nije stručni, urbanistički, nego politički problem. Ukoliko odlučivanje nema snage da zaustavi divlju gradnju pre nego što se započne, tu struka kasnije teško može naći zadovoljavajuće rešenje.“
Posledice ovakvog stanja su mnogobrojne – visoko-kvalitetno poljoprivredno zemljište u poluperifernom i perifernom urbanom pojasu Beograda okupirani su bez ikakve dozvale čime su prirodne vrednosti i resursi ugroženi, ili, vrlo često, u potpunosti zagađeni. Čovekova sredina je takođe vizuelno i funkcionalno degradirana od strane neplanske, nelegalne i nedovršene izgradnje ili gradilišta. Zone javnog interesa (infrastrastrukturalni i saobraćajni koridori, trgovi ili ulice) ugroženi su neplanskim rastom grada, dok neki delovi saobraćajne mreže ostaju bez adekvatne regulacije, nedovoljnih dimenzija i kapaciteta10. Dalje, velikom broju nehigijenskih naselja nedostaju elementarne javne službe i neophodna socijalna infrastruktura (škole, zdravstvene ustanove...). Nažalost, dodatno infrastrukturalno i komunalno opremanje je teško i vrlo skupo, naročito uzimajući u obzir da je naselje Kaluđerica izgrađeno na geološki nestabilnom terenu.
Proces (de)urbanizacije
“Grad, po pravilu, ne nastaje razvojem sela.“ (Nikezić, 200x, xxx) Dok se neplansko naselje bitno i iz temelja ne transformiše i ne preuzme tipično urbane funkcije napuštajući primane delatnosti i ulogu već isklišeiranog pojma “spavaonice“, ono neće postati urbanizovana sredina.
Iz ovog razloga u daljem delu teksta biće reči o Hauardovom modelu Vrtnog grada kao primeru umrežavanja prigradskih, satelitskih naselja i širenja njihovog ’gravitacionog područja’. Takođe ovaj model je od značajan jer pomiruje kategorije sela i grada kroz hibridizaciju pozitivnih aspekata ovih oprečnih kategorija, što se na neki način u neplanskim naseljima poput Kaluđerice u realnosti, neosporno, događa.
Hauardov Vrtni grad
Za devetnaesti vek se često kaže da je to bilo zlatno doba utopija. Ako se zna da utopije nastaju u kriznim istorijskim periodima, kao izraz nezadovoljstva postojećim stanjem, onda nije nimalo čudno što se upravo u Londonu, na samom kraju devetnaestog veka, rodila utopijski obojena ideja vrtnog grada.
Ebenezer Hauard, tvorac ideje vrtnih gradova, predložio je osnivanje gradova novog tipa koji će, zahvaljujući savremenim tehničkim sredstvima, izbrisati razlike između sela i urbane aglomeracije. (Jovanović, 2004) Time je želeo da zadrži ekonomske i kulturne prednosti života u gradu i ekološke prednosti života u seoskoj sredini. Vrtni grad je zamišljen kao samostalna zajednica, unapred određene površine i broja stanovnika, u kojoj su objedinjene civilizacija i priroda. (Fišman, 1997) Po principu zoniranja, industrijska zona je odvojena od rezidencijalne i nalazi se na periferiji. Čitav grad je okružen neprekinutim zelenim pojasom poljoprivredne zemlje. U slučaju povećanja broja stanovnika, osnivali bi se međusobno povezani gradovi-sateliti, tako da se ne naruši zona vrtova koja okružuje grad.
Na primer, kako Šoe navodi, za progresistički model je karakterističan racionalizam i vera u napredak pomoću nauke i tehnike. Efikasnost prostora se ostvaruje zoniranjem, tako što svaka funkcija zauzima posebnu zonu. Prostor je u velikoj meri otvoren i ispunjen zelenilom. (Šoe, 1978) Hauard takođe pridaje značajno mesto higijeni kada kaže da su osnovni zahtevi jednog stana dovoljan prostor, svetlost i vazduh. Iako je Hauardov plan grada elastičan, Šoe i tu prepoznaje crtu progresizma. „I njegova shema grada, sa svojih šest koncentričnih bulevara, i svojim tačno ograničenim četvrtima, podseća na preciznost Furijeovih ilustracija” (Šoe, 1978, 39). Osim toga, Hauardov „grozd gradova” nalik je usitnjenom poretku koji se javlja u pojedinim koncepcijama progresističkog modela.
Međutim, Hauardov koncept vrtnog grada se često pogrešno tumači. Budući da je vrtni grad zapravo grad-selo, ova ideja se ponekad proglašava antiurbanom. Sa ovim je povezano uverenje da se Hauard zalaže za ruralizaciju grada. Međutim, vrtni grad je prvenstveno urbana sredina. Hauard kritikuje veliki industrijski grad 19. veka, a ne grad uopšte. Druga česta greška jeste poistovećivanje vrtnog grada sa predgrađem. Ova zabluda potiče od Hauardovog predloga za decentralizaciju osnivanjem gradova-satelita.
Pravi vrtni grad je trebalo da bude ekonomski, politički i kulturno nazavisan od bilo kog drugog grada. U praksi je vrtni grad najčešće postajao naselje-spavaonica, umesto da zasnuje sopstvenu poslovnu i proizvodnu osnovu. Primer naselja Kaluđerica nedvosmisleno ukazuje da se model Vrtnog grada ne uzima u obzir prilikom rešavanja problema prenaseljenosti i totaliteta Beograda kao grada. Odnosno, uočava se da Hauardovi stavovi nemaju značajniji uticaj na realizacije u praksi.
Zaključak
Razlozi stvaranja neplanskih naselja su mnogobrojni. Retrospektiva uzroka, geneze i posledica neplanske izgradnje kao oblika decentralizacije i neplanskog urbanog razvoja Beograda na primeru naselja Kaluđerica ukazuje da se radi o složenom urbanom fenomenu nastaom prvenstveno iz demografske ekspanzije Beograda. Uz nazanačenu kompleksnost, stepen izraženosti ove pojave direktno ukazuje na slabosti celokupnog zakonskog sistema kao takvog.
I pored Hauardovih teorijskih i praktičnih doprinosa urbanom planiranju, osnivanje vrtnih gradova nije sprečilo koncentraciju stanovništva i kapitala. Proces neplanskog rasta kao oblika decentralizacije Beograda je nastavljen. Hauard je potcenio gravitacionu snagu velegradskog centra u privredi usmerenoj na sticanje novca, čiji je krajnji cilj trgovina i gde se prestiž meri visokim stanarinama i skupom prenatrpanošću (Mamford, 2001). Njegov koncept je nesumnjivo imao značajnog uticaja na vrednosne stavove stručnjaka, posebno na podizanje ekološke svesti, ali, u slučaju Beograda, čini se, ništa više sem toga.
Obnova Beograda ne treba da se odnosi samo na unošenje novog duha u centralne delove grada, već isto tako i na održiv razvoj udaljenih delova grada. Kada se razmotri obim izazova sa kojima se suočavaju naplanska urbana područja Beograda, teško je uočiti izglede za promenu i razvoj. Uslovi života u prigradskim delovima Beograda pogoršava se, i čini se da će se ovakav trend nastaviti. Ako ekonomski i politički aspekti potisnu ostale u drugi plan i ako primena planskih rešenja i zakonskih regulacija ostanu po strani, perspektiva razvoja Kaluđerice i drugih beogradskih neplanskih naselja može biti jedino gora od trenutno postojeće.
Literatura
Ast, S. (2003). Leka Dukađini na Dedinju. Vreme, 7. avgust, deo: Vreme.
Ćorović, D. (2009). Vrtni grad u Beogradu. Beograd: Zadužbina Andrejeić.
Đukić, A., Stupar, A. (2009). Unplanned Settlements, (Un)Expected Problems: ‘Green’ Solutions for Low Carbon Serbia?, 45th ISOCARP Congress 2009. Korišćeno 16. aprila 2010. godine sa http://www.isocarp.net/Data/case_studies/1388.pdf.
Fišman, R. (1997). Ebenizer Hauard i njegov koncept vrtnog grada. U Perović, M. (urednik) Istorija Moderne Arhitekture - Antologija tekstova. Knjiga 1. (str. 330-353). Beograd: IDEA.
Gidens, E. (2001). Sociologija, Beograd: Ekonomski fakultet u Beogradu.
J. D. I. (2008). Kaluđerica na internetu. BLIC, 28. avgust, deo: Beograd.
Jevtić, M. (2002). Promišljanje grada. NIN, 17. oktobar, deo: Kultura.
Jovanović, M. (2004). Urbanistički koncepti razvoja gradova: komparativna analiza. Korišćeno 13. aprila 2010. sa http://scindeks-clanci.nb.rs/data/pdf/0350-0373/2004/0350-03730403037J.pdf.
Lazarević-Bajec, N. (1987). Grad između empirije i utopije. Beograd: IICSSOS.
Mamford, L.(2001). Grad u istoriji. Beograd: Book&Marso.
Marković, J.(1990). Enciklopedijski geografski leksikon Jugoslavije. Sarajvo: Svjetlost.
Milić, A., Petovar, K., Čolic, R. (2004). Bespravna izgradnja u Srbiji: geneza i perspektive rešavanja problem. U Stateški okvir za održivi razvoj Srbije, Beograd: IAUS, p. 253-261.
Mirkov, A. (2007). Vrtni gradovi Ebenezera Hauarda. Koršćeno 7. aprila 2010. godine sa http://www.komunikacija.org.rs/komunikacija/casopisi/sociologija/XLIX_4/02/download_ser_lat
N. A. (2009). Smederevski put – jedan san o proširenju. Korišćeno 15. aprila 2010. godine sa http://www.kaludjerica.com/vesti/arhiva/smederevski.html
Nikezić, Z. (200x). Građena sredina. Beograd: Arhitektonski fakultet.
Petovar, K. (2003). Naši gradovi između države i građanina. Beograd: Geografski fakultet.
Šoe, F. (1978). Urbanizam, utopija i stvarnost. Beograd: Građevinska knjiga.
Urbanisticki zavod Beograda. (2003). Generalni plan Beograda 2021. Beograd: Urbanistički zavod Beograd.
Wikipedia, the free encyclopedia – odrednice: Kaludjerica, Urban sprawl, Ebenezer Howard, www.wikipedia.org