Beli andjeo iz manastira Mileseva
Bogorodica sa Hristom
Manastir Decani
Loza Nemanjica
Freska iz Studenice
Ikona svetog Djordja
Sveti Pantelejmon
Sveti Ahilije
Manastir Nerezi
Sveti Leontije, Vodoca
Sveta Sofija, Ohrid
Sveti Jovan Kaneo, Ohrid
Manastir sveti Naum
Sveti Petar, Ras
Makedonija, Srbija i Crna Gora u periodu od IX do kraja XIII veka
S primanjem hriscanstva medju Slovenima na Balkanu pocinju da se dizu crkve. Njihovo gradjenje, ukrasavanje skulpturom, oslikavanje freskama,snabdevanje ikonama i liturgijskim predmetima, uveli su Juzne Slovene u IX veku u krug najviseg umetnickog stvaralastva Sredozemlja. U kulturi je odmah doslo do razlika koje su bile posledica anticke podeljenosti, zapadni delovi i Jadransko primorje ukljuceni su u zapadnoevropsku kulturu i umetnost, istocni su se okrenuli vizantijskom svetu.
Najizrazitije vizantijsko opredeljenje pokazala je umetnost u Makedoniji izmedju X i XV veka. Kada su u okolinu Ohrida pocetkom X veka prispeli slovenski propovednici, ucenici slovenskih apostola Cirila i Metodija, poceli su da podizu crkve trikonhosnog plana, cistih vizantijskih oblika. Klimentov Sveti Pantelejmon, Naumov Sv. Arhandjel Mihailo, oba sacuvani u temeljima, kao i crkvica nepoznatog ktitora na Gorici, sve u Ohridu i okolini, bili su manastiri slovenske reci i vizantijske duhovnosti. U doba Samuilovog carstva nastavlja se sa oslanjanjem na vizantijska resenja, velika crkva Sv. Ahilija na Prespi ponavlja oblike grckih bazilika, a mali hram Sv. Germana, takodje na Prespi, donosi plan upisanog krsta na pravougaonik, kao i mnoge crkve vizantijskog sveta.
Vizantijskim osvajanjem Makedonije, pocetkom XI veka, Ohrid postaje preko svojih grckih arhiepiskopa, rasadnik vizantijske kulture i umetnosti. Arhiepiskop Lav podize i obnavlja crkvu Sv. Sofije u Ohridu, sredinom XI veka, sjedinjujuci bazilikalno i krstoobrazno resenje, strumicki episkopi po slicnom obrascu podizu hram Sv. Leontija u Vodoci, a strumicki episkop Manojlo zida u Veljusi, 1080. godine, cetvorolisnu crkvu sa trikonhosnom kapelom s juzne strane.
Fresko slikarstvo istoga vremena, u trima pomenutim crkvama ikonografski slozeno, bogoslovenski uceno, stilski se oslanja na resenja iz Carigrada i Soluna. Freske iz vremena episkopa Lava u Sv. Sofiji ohridskoj, najistaknutije su medju njima. Plasticne, vise tonski nego koloristicki resavane, one spadaju u skupinu tzv. monaskog slikarstva Vizantije.
XII vek je uveo nove ktitore, bili su to vecinom bogati vizantijski vlastelini. Crkve su postale manje, najcesci oblik je jednobrodni hram bez kubeta, s jednom apsidom, (Sveti Nikola u Prilepu). Slozenija resenja kao krst upisan u pravougaonik imaju crkva Nerezi i Sv. Djordja u Gornjem Kozjaku. Tada je kube bilo sastavni deo gradjevina, a crkva Nerezi ima cak 5 takvih kubeta. Fasade su vecinom bogato ukrasene opekama, dok ikonostase krasi plasticni plitkoreljefni ukras geometrijskog crteza (crkva Nerezi kod Skoplja kao i Sveta Sofija u Ohridu).
Slikarstvo prati stremljenja carigradskog dvora. Poklonik boje, ornamentalno resenih draperija, sa prikazivanjem osecanja slikanih licnosti kroz pokret i izraze lica, s kompozicijama uravnotezenim i arabeskno sklopljenim. Klasicno delo ovoga stila su freske iz Nereza iz 1164. godine, dok maniristicku etapu prestavlja zivopis Kurbinova iz 1191. godine. Ikonopis s pocetka XII veka (ohridske blagovesti s pocetka XII veka i nekolike ohridske praznicne ikone), najverovatnije carigradskog porekla, prikazuju prethodni stepen razvoja ovoga stila.
Pad Carigrada pod Latine, pocetkom XIII veka, imao je velikog odjeka u umetnosti Makedonije. Cim je oslobodjen Carigrad 1261. godine, nastupio je takodje novi procvat u umetnosti, a nosioci te obnove u umetnosti su bili pripadnici vioskog svestenstva. U tom periodu se obnavlja niz starijih crkava (Sv. Nikola u Manastiru, Sv. Pantelejmon u Ohridu, Sv. Dimitrije u Prilepu, Sv. Arhandjeli u Prilepu, Gornji Kozjak). To su bile uglavnom trobrodne bazilike ili krstoobrazne crkve. Tek pred kraj veka podizu se novi veliki krstoobrazni hramovi s kupolama i raskosno ukrasenim fasadama (Bogorodica Perivleptos i Jovan Kaneo u Ohridu) pod jakim uticajem arhitekture u Epiru.
Plasticni ukras ponavlja oblike XII veka, ali ih ogrubljuje (ikonostas Bogorodice Perivleptos) ili se stvaraju dela novoga stila, prefinjenog i slikovitijeg (drveni kip sv. Klimenta u Ohridu).
Zidno slikarstvo kao i arhitektura i plastika sezdesetih i osamdesetih godina XIII veka, zavisi od umetnosti pre latinskog osvajanja Carigrada. Sada se uz stari izraz primenjuje plasticna obrada figura, svojstvena vizantijskom svetu XIII veka (Manastiri Sv. Arhandjeli u Prilepu, Sv. Dimitrije u Prilepu, Jovan Kaneo u Ohridu). Vaznu ulogu u okupljanju slikara oko Ohrida ima djakon i referendar Jovan, koji je nadgledao majstore (Manastir) i porucio ikonu Sv. Djordja (Struga). U isto vreme, izvan ovoga stila stvaraju se i dela bez ostataka starih shvatanja (freske u pecinskoj crkvi kod Radozde, ikona Bogorodice Odigitrije s Raspecem iz Ohrida). U poslednjoj deceniji veka dolazi do posebnih stilskih mesavina, tako da plasticni monumentalni stil XIII veka dobija u ilustrativnosti, scenskoj prirodi i prostornosti (Bogorodica Perivleptos). Veliku ulogu imaju i slikari Mihail i Evtihios, cija dela lice na srodno uradjene freske u Grckoj (Protaton i Lavra na Svetoj Gori). Na svojevrstan nacin takvom stilu su se priblizili majstori u Sv. Nikoli prilepskom, kao i tvorci ikona iz kraja XIII veka u ohridskoj Bogorodici Perivleptos. Mihail i Evtihios prelaze pocetkom XIV veka, u sluzbu srpskog kralja Milutina, koji je 1282. godine poceo da osvaja Makedoniju. Od tada umetnost Makedonije i pored svih ikonografskih svojstvenosti i stilskih posebnosti, cini jedinstvo sa umetnoscu Srba koji su podizali i slikali crkve u Makedoniji.
Hriscanska umetnost Srba u svom prvom razdoblju, izmedju IX i XI veka, ima glavno sediste u staroj Zeti i na juznom Primorju. Crkve malih razmera, svojim osnovicama zavisne su od Istoka, ali i od Zapada, ali su i nacin gradjenja i plasticni ukras potpuno u duhu protoromanickog stila, jednakog na citavoj teritoriji Jadrana i sire jednom delu Sredozemlja. Osnovice crkava su vrlo raznolike, osmerolisne (Oslje) krstoobrazne, sjedinjene sa trikonhosom (Sv. Petar u Cicevu, Sv. Toma u Prcanju), jednostavne jednobrodne sa kubetom ili bez njega (Sv. Djordje u Podgorici, Sv. Mihajlo u Stonu. Karakteristicno je da se uvek javljaju nesto izmenjena resenja i posebnosti u pojedinostima.
Protoromanicka plastika, plitkog reljefa sa geometrijskim troclanim prepletom, karakteristika je ovog perioda (Bar, Ulcinj, Kotor, Ston). Zeta je ostavila neke od najlepsih primeraka ovw plastike ukrasene zivotinjskim i ljudskim figurama (krstionica i ciborijum u Kotoru, ulcinjski ciborijum, ploca s lavom s Prevlake, ploce s grifonima iz Sustjepana iznad Herceg Novog, ikonostas iz Kuta).
U Raskoj, u isto vreme, umetnost je vise pod uticajem Istoka (kruzna crkva Sv. Petra u Rasu sa svojim prvobitnim freskama i stara Pavlica).