Neprikladna stručna terminologija u knjigama i zakonskoj regulativi

Apstrakt

Danas još uvek nije temeljno istraženo koliko postojeca legislativa i aktuelna zakonska regulativa sa nestrucnom i nepreciznom terminologijom u oblasti gradograditeljstva štetno utice na sve negativne efekte urbanizacije gradova i naselja u Srbiji. Svakako, u vezi s tim postoji više uzroka, ali ipak je malo poznato da Zakon o planiranju i izgradnji i drugi zakoni i posledicni akti, zbog nepoznavanja i višedecenijskog ignorisanja cinjenice da postoje objekti pejzažno-arhitektonskog graditeljstva, odnosno kulturno-parkovnog nasleda, stvaralaštva, kulture i umetnosti, predstavlja jedan od uzroka1, zbog kojeg nadležne institucije, od lokalnih do državnih, svesno ili nesvesno doprinose, saucestvuju i posredno legalizuju pseudourbanizaciju, odnosno suburbanizaciju gradova i naselja u Srbiji2.

Zna se da su i stariji zakonski propisi u toj oblasti u drugoj polovini 20. veka marginalizovali cinjenicu o postojanju objekata pejzažno-arhitektonskog graditeljstva i da su oni posledicno ustolicili i legalizovali nestrucnu i nepreciznu zakonsku terminologiju, koja se u nedogled i neselektivno prepisuje i danas. Zbog toga, kao posledica takve zakonodavne delatnosti danas postoje razni zakonski propisi i drugi akti, zatim knjige, brošure, studije, projekti, prostorna i urbanisticko-planska dokumenta, koji ne poznaju objekte pejzažno-arhitektonskog graditeljstva, odnosno kulturno-parkovnog nasleda, stvaralaštva, kulture i umetnosti.

U odnosu na negativne i alarmantne efekte nestrucne i neprecizne terminologije u oblasti gradograditeljstva, koje su svesno i nesvesno podsticale razlicite, a najviše jednostrano profiterski opredeljene interesne grupe prema urbanoj i životnoj sredini, savremeni gradograditelji su se našli pred novim izazovima i lavirintom lokalnih i globalnih promena, koje namecu potrebu novog odnosa prema planiranju gradova i naselja. U ovom kontekstu, nezaobilazno je razotkrivanje lavirinta terminoloških zamki koji kroz zakone, knjige, projekte, urbanisticke planove itd., posredno doprinosi legalizaciji pseudourbaniacije i koji kao aktuelna i preteca opasnost, zahteva integrativan, transparentan i odgovoran odnos pejzažnih arhitekata, planera, urbanista, arhitekata, istoricara umetnosti, dizajnera i drugih strucnjaka koji participiraju u planiranju i izgradnji gradova i naselja u uslovima globalnih promena.

U ovom radu, analizira i artikuliše se štetni uticaj tzv. patentiranih slogana koji kroz samo neke od ovde pomenutih zakona i knjiga, posredno podsticu pošasti urbanizacije kakve su suburbanizacija i pseudourbanizacija. Upravo tako ozvaniceni i uzakonjeni patenti uticu na posrednu legalizaciju ovih pošasti i drugih zagadenja gradene i životne sredine. Ništa bolja situacija nije ni u raznim plansko-urbanistickim dokumentima, pa ovaj kriticki osvrt ima i svoje šire sagledavanje i znacenje. Smisao toga jeste da se dobronamerno ukaže koliko ovaj upadljivi, uvreženi i više decenija prisutan problem nanosi nemerljive štete teoriji i praksi urbanistickog i prostornog planiranja.

Na isti nacin, ovakvim odnosom posebno se nanose štete teoriji i praksi pejzažno-arhitektonskog graditeljstva, integrativnoj zaštiti kulturnih i prirodnih dobara, urbanom prostoru i ambijentima, održivom opstanku i eko-urbanom razvoju, jer danas sve više eskaliraju razni oblici pseudourbanizacije i divlje gradnje, redukcije volumena, uzurpacije i degradacije delova i celina pejzažno-arhitektonskog graditeljstva itd. Pod uticajem negativnih i vrlo pretecih efekata staklene bašte, to je nemerljiva šteta koja se svakodnevno nanosi lokalnoj zajednici, urbanoj i životnoj sredini u uslovima lokalnih i globalnih promena.

Kljucne reči

Terminologija, pejzažno-arhitektonsko graditeljstvo, stvaralaštvo, kultura, umetnost i naslede, prirodna i urbana dobra, kulturno-parkovno naslede, integrativna zaštita, prostorno i urbanisticko planiranje.

Uvod

U Beogradu je septembra 2006. g. promovisana publikacija „Zelenilo Beograda“ sa pretenzijama monografskog dela ciji je autor Hranislav Milanovic, a izdavac JKP „Zelenilo- Beograd“. Zatim je decembra 2008. g. promovisana još jedna takva publikacija „Zašticena prirodna dobra Beograda - zapis 2008.“ u kojoj je Hranislav Milanovic urednik, a izdavaci Sekretarijat za zaštitu životne sredine Grada Beograda i Zavod za zaštitu prirode Srbije.

Iz naslova je primetno da ovde nije rec o strucno-naucnom vrednovanju objavljenih publikacija, vec kriticki osvrt na primenjenu terminologiju koju u njima koristi i eksploatiše autor i urednik - pejzažni arhitekta Hranislav Milanovic.

Terminologija pejzažnog arhitekte

Glavni povod za kriticki osvrt jeste madionicarsko svrstavanje vrednih, planiranih, projektovanih i gradenih delova kulturno-parkovnog nasleda Beograda u prirodna dobra i njihova volšebna, odnosno posledicna prezentacija kroz kombinovanje urednicke hortikulturno-šumarsko-prirodnjacke terminologije u publikaciji iz 2008. g.3. Isto tako, ova publikacija je posledicno podstakla poredenje sa publikacijom iz 2006. g. i kriticki osvrt na zastupljeniju autorsku hortikulturno-šumarsku i nešto manje izraženu prirodnjacku terminologiju koju pomenuti autor potpisuje kao pejzažni arhitekta4.

Ovde je izuzetno važno skrenuti pažnju na tu cinjenicu, jer autor u publikaciji „Zelenilo Beograda“, obzirom na potpis pejzažnog arhitekte i primenjenu urednicku terminologiju u pisanju publikacije iz 2008. g., ne piše na potrebnom nivou iskustva i znanja pejzažnog arhitekte i terminologije vezane za pejzažno-arhitektonsko graditeljstvo, stvaralaštvo, kulturu, umetnost i naslede.

To se posebno odnosi na poglavlje od osam izabranih parkova u publikaciji iz 2006. g., gde kod nijednog nema takvog metodološkog pristupa, pa ni potrebnih podnaslova o prostorno-urbanistickim, pejzažno-arhitektonskim, ambijentalno-graditeljskim, morfološko-strukturalistickim, spomenicko-kulturnim, tipološkim, gradotvornim, i drugim karakteristikama, što znaci da svaki od njih zaslužuje posebnu pejzažno-arhitektonsko-urbanisticku i strucno-naucnu analizu. Takav sistematican pristup neminovno ukazuje na potrebu i mogucnosti za kvalitetnom monografijom o svakom vrednijem parku beogradskog kulruno-parkovnog nasleda.

Naravno, svako poglavlje u ovoj publikaciji može se još posebno analizirati kako bi se ukazalo na sve primetne manjkavosti sa aspekta pejzažno-arhitektonskog graditeljstva, stvaralaštva, kulture, umetnosti i nasleda, ali to nije svrha ovog kritickog osvrta usmerenog na primenjenu ili svojevrsnu autorsku i urednicku terminologiju.

Zatim, navedena publikacija presecno tangira razvoj urbanizacije Beograda tokom 19. i 20. veka, a kroz to i najvrednije delove pejzažno-arhitektonskog nasleda Beograda u dokumentarnom smislu, što je isto bilo od uticaja na kriticko sagledavanje primenjene terminologije. Medutim, vecinom poznate cinjenice o istorijatu važnijih beogradskih kulturno-parkovnih celina u publikaciji iz 2006. g. i kratki istorijat nekoliko artefakata kulturno-parkovnog nasleda Beograda, koji su predstavljeni kao prirodna dobra u publikaciji iz 2008. g., artikulišu i prezentuju se citalackoj javnosti na nivou iskustava i znanja iz okvira urednicke hortikulturno-šumarsko-prirodnjacke terminologije i volšebno uzakonjenih slogana koji bitno odudaraju od savremene pejzažno-arhitektonsko-urbanisticke terminologije, teorije i prakse.

Sa aspekta pejzažno-arhitektonskog graditeljstva, stvaralaštva, kulture, umetnosti i nasleda, odnosno prostornog i urbanistickog planiranja, ovaj kriticki osvrt na primenjenu urednicku i autorsku hortikulturno-šumarsko-prirodnjacku terminologiju, kojom se temeljno služi pejzažni arhitekta, ukazuje na cinjenicu da se on i ne drži strucne pejzažno-arhitektonsko-urbanisticke terminologije, koja bi po logici stvari trebala biti bliža(!?) takvom potpisu.

Ova cinjenica je na isti nacin prisutna i u raznim plansko-urbanistickim dokumentima, pa ovaj kriticki osvrt ima i svoje šire sagledavanje i znacenje, jer dobronamerno ukazuje koliko ovaj upadljivi, uvreženi i više decenija prisutan problem nanosi nemerljive štete teoriji i praksi urbanistickog i prostornog planiranja. Zatim, nanosi štete teoriji i praksi pejzažno-arhitektonskog graditeljstva, integrativne zaštite kulturnih i prirodnih dobara, urbanom prostoru i ambijentima, održivom opstanku i eko-urbanom razvoju, kroz razne oblike pseudourbanizacije i divlje gradnje, redukcije volumena, uzurpacije i degradacije delova i celina pejzažno-arhitektonskog graditeljstva itd., što je neuporedivo veca šteta u odnosu na neke druge, ovde pomenute manjkavosti u predmetnim publikacijama.

To je danas od posebne važnosti, jer gradograditeljstvo kroz svoju istoriju u kontinuitetu predstavlja fuziju arhitekture, pejzažne arhitekture i urbanizma. Cak je i u Pekinškoj povelji iz 1999. g. istaknuto: ...“u osnovi teorija arhitekture je interpolacija arhitekture, pejzažne arhitekture, urbanizma i oblikovanja grada. Ipak, moderni razvoj sve vecih razmera pruža arhitektima sjajne mogucnosti bavljenja arhitekturom, pejzažnom arhitekturom i urbanizmom kao celinom. Takva tripartitna kompozicija omogucuje projektantu da rešenja traži unutar znatno šireg okvira... “.

Naravno, primena navedene uvrežene i štetne terminologije ukazuje na ignorisanje ili previdanje ovakvih savremenih pejzažno-arhitektonsko-urbanistickih stremljenja, pregnuca i dostignuca. Dakako, ovo može biti samo jedan od razloga zbog kojeg autor i urednik projektovane i baštinjene celine kulturno-parkovnog nasleda i drugih struktura i artefakata pejzažno-arhitektonskog graditeljstva, stvaralaštva, kulture i umetnosti u artificijelnoj sredini, lakonski i madionicarski prevodi u tzv. zelene, parkovske, slobodne, otvorene, javne i druge površine.

Medutim, u ovim publikacijama urednik i autor kao pejzažni arhitekta nikako neobjašnjava po cemu npr. bilo koji park ili drugi planirani, projektovani i gradeni „3D“ pejzažno-arhitektonski objekat može i treba iz faze u fazu svoditi i poistovecivati, a na taj nacin i potirati njegovu fizicku („3D“) strukturu i vidljivost, oblik, morfologiju sa bilo kakvom „2D“ zelenom, parkovskom, slobodnom, otvorenom ili javnom površinom?

Zatim, na osnovu jedne fenofaze u kojoj dominira zelena boja, deo njihovih gradivnih i strukturnih elemenata u svojevrsnom mimikrijskom stilu kao lako prilagodljivom i čak dvosmislenom patentu prevodi u „zelenilo“ sa posledicnim i neizbežnim pojmom „ozelenjavanje“, a zaboravljajuci da postoje i druge fenofaze u kojima dominiraju razne boje. Po istom šablonu, kad dominira žuta boja, deo strukturnih i gradivnih parkovno-vegetacijskih jedinica, grupa i oblika mogao bi se nazvati žutilo sa posledicnim i neizbežnim pojmom „ožutnjavanje“.

Isto tako, sa pozicija takve terminologije i pod okriljem nestrucnih, ali uzakonjenih slogana i definicija i jednostranog i neselektivnog urednickog hortikulturno-šumarsko-prirodnjackog pristupa vrednovanju planiranih, projektovanih, gradenih i nasledenih kulturno-parkovnih celina i drugih pejzažno-arhitektonskih jedinica i artefakata, dovoljno je postojanje samo nekoliko parkovno-vegetacijskih elemenata, grupa i oblika da bi postojao jak i opravdan povod za evidentiranje virtuelne prirodne tvorevine, procesa i svojstava u gradenoj sredini. Dakle, iako se radi o pejzažno-urbanim strukturama u gradenoj sredini, pa i ostvarenjima sa kreativno-stvaralackim i spomenicko-kulturnim svojstvima, iste se pod okriljem zakona cak i sa asfaltiranim stazama iz 20. veka!?, japanskim vrtom iz 21. veka!?, podzemnom garažom iz 21. veka!? itd. volšebno, a iznad svega strucno i naucno neutemeljeno, proglašavaju i evidentiraju kao prirodna dobra (prirodne tvorevine ili prirodno naslede!?).

Zato nije teško zakljuciti zašto je autor prve publikacije prihvatio još jedan izazov da se u drugoj publikaciji „Zašticena prirodna dobra Beograda - zapis 2008.“ pojavi u ulozi urednika. Naravno, iz vec pomenutih razloga, ovde se nece ulaziti u analizu cinjenice zašto ova druga publikacija nema ni recenzenta, odnosno zašto se iz Zavoda za zaštitu prirode Srbije niko nije potpisao (osim potpisa „za izdavaca“) barem kao urednik-saradnik ili nadležni poslenik (šef) odeljenja u vezi sa iznešenim podacima o tzv. spomenicima prirode ili tzv. znacajnim prirodnim dobrima kada su u pitanju baštinjene, projektovane i gradene pejzažno-arhitektonske jedinice u artificijelnoj ili gradenoj sredini, što dodatno otvara brojna nerazjašnjena pitanja i dileme.

Medutim, sa aspekta autorski i urednicki primenjene terminologije i zastarele regulative, kao i državnih institucija i ustanova koje stoje iza jednostranih zakonskih projekcija, rešenja i akata u toj oblasti, verovatno se navedene publikacije samo mogu poželeti. Ipak, sa aspekta savremene strucne terminologije u oblasti prostornog planiranja, urbanizma i pejzažno-arhitektonskog graditeljstva, stvaralaštva, kulture, umetnosti i nasleda, pa i sa tog strucno-naucnog aspekta, navedene publikacije kroz primenjenu urednicku ili autorsku terminologiju indukuju i proizvode nesagledive štetne posledice u oblasti pejzažno-arhitektonsko-urbanisticke teorije i prakse i kao takve same poništavaju spostveni znacaj i poželjni ili ocekivani pozitivni efekat u toj oblasti znanja, stvaralaštva, kulture, umetnosti, graditeljstva itd.

Na taj nacin, i ono što je dobro s aspekta dokumentarne vrednosti ostaje zamagljeno zbog bitnih koncepcijskih i neprihvatljivih terminoloških manjkavosti u publikaciji „Zelenilo Beograda“. Ipak, navedene publikacije verovatno nebi ni skrenule pažnju strucnog dela citalacke javnosti da urednik, odnosno autor jedne od njih nije potpisan kao pejzažni arhitekta.

Ali kada je u pitanju kriticki osvrt na publikaciju „Zašticena prirodna dobra Beograda - zapis 2008.“ jasno je vidljivo kako primenjena urednicka terminologija temeljno podržava neodrživi koncept Zavoda za zaštitu prirode Srbije, jednostrano uzakonjene regule Zakona o zaštiti prirode iz 1991. g. i najnovijeg Nacrta zakona o zaštiti prirode iz 2005. g., po kojima se planirane, projektovane i gradene rezidencijalne i druge celine kulturno-parkovnog nasleda u artificijelnoj sredini proglašavaju za prirodna dobra, kao i prirodna podrucja i celine, iako su one gradotvorna tvorevina gradograditelja i utelovljeni deo kulturnog, odnosno urbanog pejzaža, urbane memorije, urbane geografije i morfologije..., te nemaju prirodna svojstva, jer nisu prirodne tvorevine sa prirodnim procesima i nisu nikakva prirodna podrucja i celine.

U vezi s tim, Rastimir - Yves Nedeljkovic navodi kako dr Pol Filipo (Paul Philippot) istice znacenje kulturnog pejzaža i za njega “on uvek predstavlja kulturnu realnost“5. Dakle, kako planirani, projektovani i gradeni parkovi i drugi pejzažno-arhitektonski objekti i celine cine kulturno-urbani pejzaž, oni su kulturno-urbana tvorevina i realnost, a ne prirodna. Na slican nacin i Branka Šekaric apostrofira Micel N. i Bagi S. (Mitchell N. & Buggey S.) navodeci da “kod kulturnog pejzaža akcenat je na ljudskoj istoriji, kontinuitetu kulturnih tradicija, društvenim vrednostima i težnjama...“6.

Iza volšebno uzakonjenih pravila i obrazloženja po kojima su napred pomenuti projektovani, planirani i gradeni parkovi Beograda proglašeni za prirodna dobra, stao je i pejzažni arhitekta kao urednik pomenute publikacije. U vezi s tim, treba podsetiti da je takvo jednostrano prirodnjacko vrednovanje kulturno-parkovnog nasleda neutemeljeno sa aspekta kulturnog pejzaža i pejzažno-arhitektonsko-urbanisticke teorije i prakse, kao i važnog uocavanja, vrednovanja i afirmisanja mesta, uloge i znacaja pejzažno-arhitektonskih, kreativno-stvaralackih, gradotvornih, gradograditeljskih i drugih spomenicko-kulturnih svojstava i vrednosti ovih gradenih struktura u artificijelnoj sredini.

Na taj nacin, jasno je da strukture i artefakti kulturno-parkovnog nasleda nisu nikakve prirodne tvorevine, niti prirodna podrucja, ni celine. Iz tih razloga, one ni ne mogu imati prirodna svojstva samo zato što njihov neporecivo važan strukturni deo cine projektovane, interpolisane i proizvedene, donete i ugradene npr. parkovno-vegetacijske jedinice koje su u funkciji graditeljsko-ambijentalnog, eko-urbanog, te pejzažno-arhitekturalnog oblikovanja/dizajniranja, integrisanja, sintetizovanja i artikulisanja urbaniteta i gradotvornog ambijenta, odnosno oplemenjene ili kultivirane (artificijelne) urbane i predeone sredine, memorije, morfologije, geografije i pejzaža.

Osim toga, treba uvek imati na umu da su pejzažno-arhitektonske strukture i artefakti najdirektnije vezane za stvaralacku imaginaciju i polivalentno gradotvorno iskustvo, umece i znanje gradograditelja, te ambijentalno-urbane, pejzažno-arhitekturalne, rekreativno-funkcionalne, duhovno-obnoviteljske, prosvetno-obrazovne, eko-urbane i druge potrebe lokalne zajednice. Iz tog razloga, pejzažno-arhitektonske strukture i objekti su gradotvorne, alternativne i suptilno oblikovane, integrisane i sintetizovane jedinice i artefakti koji cine vrhunske pejzažno-ambijetalne i prostorno-graditeljske, odnosno prelazne, kreativno-urbane, specificno sazdane, gradene, oblikovane i urbano i podnebljem uslovljene, ali i graditeljski stvorene sinteticke, morfološke i pejzažno-arhitekturalne forme i paradigme, veze i odnose prema neposrednom predeonom pejzažu.

U vezi s navedenim, sa aspekta savremene teorije i prakse prostornog planiranja i urbanizma, integralne zaštite kulturnih i prirodnih dobara, zatim pejzažno-arhitektonskog graditeljstva, stvaralaštva, kulture, umetnosti i nasleda, u pomenutim publikacijama rec je o uvreženoj i zastareloj, prevazidenoj i okoštaloj, odnosno strucno-naucno problematicnoj i neutemeljenoj terminologiji. Ona se u Srbiji i novim državnim tvorevinama u susedstvu pod uticajem nekadašnjeg centralisticko-urbanistickog lobija u drugoj polovini 20. veka neprimereno, nekriticki i neselektivno, svesno i nesvesno koristila i koristi u funkciji jednostranog i nestrucnog dvodimenzionalnog („2D“) i unižavajuceg obezvredivanja i poništavanja gradograditeljskog i gradotvornog identiteta, prostorno i urbanisticko-planskog legaliteta i vrednosti ukupnog parkovno-urbanog, odnosno posebnog, pa i nacionalno vrednog dela pejzažno-arhitektonskog graditeljstva, stvaralaštva, kulture, umetnosti i nasleda Beograda i Srbije. I u jednoj i drugoj publikaciji, izuzetno je naglašeno volšebno (madionicarsko) pretvaranje „3D“ parkovno-urbanih struktura Beograda u „2D“ zeleno obojene površine, koje je ravno pretvaranju smisla (pejzažno-arhitektonskog artefakta) u besmisao ravni.

Pitanja i činjenice

Primenjena autorska i urednicka terminologija kod strucnjaka u oblasti teorije i prakse prostornog i urbanistickog planiranja i strucnjaka u oblasti pejzažno-arhitektonske teorije i prakse, odnosno projektovanja, revidovanja, nadzora, izgradnje, izrade tenderske dokumentacije, odnosno zaštite, evidencije, dokumentacije, obnove i revitalizacije objekata, struktura i artefakata kulturno-parkovnog nasleda, ali i drugih planiranih i projektovanih celina i jedinica pejzažno-arhitektonskog graditeljstva, stvaralaštva, kulture i umetnosti, izaziva veliku zabunu i stvara potpunu zbrku u razlikovanju od suštinskih do suptilnih, ali prepoznatljivih odrednica koje cine bitnu razliku izmedu „2D“ ravni i „3D“ fizickih struktura u ovoj pejzažno-graditeljskoj, prostorno-urbanoj, inspirativno-obnoviteljskoj, rekreativno-funkcionalnoj i tradicionalno-kulturnoj oblasti stvaralaštva i graditeljstva sa istorijskim kontinuitetom od iskona do danas.

U vezi s tim, ima puno razloga za brojna pitanja, nejasnoce, probleme i dileme, koje ovakva autorska i urednicka jednostrana, neprecizna, štetna i kontraproduktivna terminologija podstice i artikuliše. Ovde je dovoljno pomenuti samo neka pitanja i cinjenice:

- kako planirani, projektovani i gradeni park, odnosno nasledene „3D“ strukture kulturno-parkovnog nasleda i drugi pejzažno-arhitektonski objekti i artefakti7 mogu biti „2D“ zelene površine, kad je zeleno obojena ili neobojena površina, samo jedan deo ili dimenzija bilo koje „3D“parkovno-urbane ili pejzažno-arhitektonske strukture (parka, vrta, skvera, ili neke druge graditeljske strukture itd.)!?8,

- na kraju, kako projektovati zelenu površinu, da bi se po tom projektu izgradio neki pejzažno-arhitektonski objekat (park), odnosno kako projektovati gradevinsku površinu da bi se po tom projektu izgradio neki stambeni ili poslovni objekat?

- kako planirani, projektovani i gradeni park, odnosno nasledene „3D“ parkovno-urbane ili pejzažno-arhitektonske strukture, cak i sa volšebno asfaltiranim stazama, japanskim vrtom, podzemnom garažom itd., mogu biti prirodna dobra, kad zaštita prirodnih dobara podrazumeva zaštitu prirodnih tvorevina, procesa i svojstava!?; što znaci, samo park ili grad prepušteni prirodnim procesima9, odnosno zapušteni ili napušteni, postaju šuma ili prirodna tvorevina.

- kako to da se u u rbanistickom, odnosno regulacionom planu bilansiraju površine10 svih drugih fizickih struktura, a samo se tzv. zeleno obojene površine11 madionicarski u takvim bilansima potpisuju pod planirane ili postojece fizicke („3D“) strukture, da bi se nakon toga ponovo iskazale (bilansirale) kao nekakve „2D“ zelene površine, pa u bilansu, umesto površine fizicke „3D“ strukture ili poznatog pejzažno-arhitektonskog objekta, volšebno se izracunava površina površine!?

Samo na osnovu ovih cinjenica i pitanja jasno je da takvi zeleno-površinski bilansi predstavljaju jednostranu, odnosno strucno-naucno neutemeljenu površinizaciju pejzažno-arhitektonskih „3D“ struktura i pokazuju da park ili drugi pejzažno-arhitektonski objekti kao „3D“ fizicke strukture ili artefakti nisu ništa drugo do nekakva površina površine ili „2D“ ravan. Upravo takve apsurdnosti proistekle su iz nesuvislih definicija da tzv. zelena poršina jeste površina površine, da je tzv. istorijski park takode zelena površina12 itd. Tako su volšebno uzakonjena razlicita sporna pravila, koja se mogu procitati u skupocenoj i terminološki potpuno promašenoj i obezvredenoj i tzv. Zelenoj regulativi Beograda iz 2003. g. (http://www.urbel.com), terminološki manjkavom Zakonu o planiranju i izgradnji iz 2003. g. (http://www.ingkomora.org.rs), a najnovije i u terminološki neverovatnom i neznalackom srpskom slucaju Nacrta zakona o zaštiti i unapredivanju tzv. zelenih površina iz 2006. g. (http://www.ekoserb.sr.gov.rs), Nacrtu zakona o zaštiti prirode iz 2005. g. (http://www.ekoserb.sr.gov.rs) itd.

Dobitak ili gubitak!?

Znaci, citajuci ove skupocene publikacije i ne upuštajuci se u to odmah da li su one veci dobitak ili gubitak za struku, uz dosadašnje pohvale bez kritickog sagledavanja i promišljanja o primenjenoj a ovde blago receno, izuzetno štetnoj autorskoj i urednickoj terminologiji sa dugorocno, a možda i trajno štetnim posledicama i drugim kolateralnim štetama itd., svaki laik pa i strucnjak teško može razumeti šta je u stvari ili šta cini tzv. zelenilo Beograda, zatim tzv. sistem zelenila Beograda ili tzv. sistem zelenih površina, odnosno šta jeste a šta nije prirodno dobro u gradenoj sredini.

Što se tice nesagledivosti šteta u oblasti teorije i prakse prostornog i urbanistickog planiranja, integrativne zaštite kulturnog i prirodnog nasleda i teorije i prakse pejzažno-arhitektonskog graditeljstva, one se vec uveliko manifestuju kroz uzakonjene patente u legislativi kao širem okviru, prostorno-planskoj zakonskoj regulativi kao užem okviru i plansko-urbanistickim dokumentima. Iz njih se to dalje širi na vec uvreženu praksu nepoznavanja cinjenice da samo pejzažno-arhitektonske strukture, objekti i artefakti mogu da tvore „3D“ pejzažno-arhitektonski sistem. Zato se umesto toga i dalje se afirmiše tzv. sistem zelenih površina kojeg cine virtuelene zeleno obojene „2D“ ravni, usled cega se svakodnevno i olako potire suštinski važan plansko-urbanisticki legalitet i kreativno-stvaralacki, fizicki i gradotvorni identitet „3D“ pejzažno-arhitektonskih struktura. Tako se onda i za postojeci park bez problema kaže da nije park kada to zatreba mocnicima kao u slucaju Petog parkica.

Isto tako, šteta je što se planirani, projektovani i gradeni objekti i artefakti kulturno-parkovnog nasleda svrstavaju u prirodna umesto u kulturno-parkovna dobra, cime im se obezvreduju njihova stilsko-graditeljska i druga gradotvorna, odnosno kulturno-pejzažna svojstva koja su prepoznatljiva i kroz akcente koje isticu ovde citirani Y.R. Nedeljkovic - P. Filipo i B. Šekaric - N. Micel i S. Bagi. Osim toga, temeljno je u Beogradu zapostavljena cinjenica i “rezultat shvacanja perivoja kao umjetnickog djela, kao arhitektonsko kreativnog ostvarenja njegova stvaraoca, kao jedinstvenog i nedjeljivog prostora kuce i okoliša, kao urbanisticki i oblikovno snažnog elementa prostora, kao elementa slike ulice i slike grada“...13.

Nadalje, šteta je što se vredna i znacajna spomenicko-kulturna, gradograditeljska i druga kreativno-stvaralacka svojstva marginalizuju, a što je još gore i ne uocavaju, ne istražuju i ne proucavaju, zbog cega oni danas i nemaju status kulturno-parkovnog, vec im se volšebno pripisuje i odreduje status prirodnog nasleda. Zato je još i danas prisutno nepoznavanje i degradacija nacionalno vrednih objekata i artefakata kulturno-parkovnog nasleda Beograda i Srbije. Sve ovo dovoljno govori o nemerljivosti štete koju svakodnevno do nipodaštavanja trpi teorija i praksa pejzažno-arhitektonskog graditeljstva, stvaralaštva, kulture, umetnosti i nasleda, zbog cega se vec decenijama degradiraju njihove strukture, redukuju volumeni, ne grade novi parkovi i drugi pejzažno-urbani objekti, a sve više se na njihovom mestu ili umesto njih grade parkinzi, garaže i druge pseudourbane strukture.

Medutim, iz primenjene (odabrane) autorske i urednicke terminologije u navedenim publikacijama cak i strucnjak sa iskustvom teško da može stvoriti i virtuelnu predstavu, a još teže može stvarno razumeti da li uopšte postoji i kakve su stilsko-graditeljske, spomenicko-kulturne, gradotvorne i gradograditeljske vrednosti pejzažno-arhitektonskog graditeljstva Beograda. U takvom kontekstu, još manje se može saznati o nacionalnim vrednostima kulturno-parkovne baštine Beograda, njenom urbanisticko-planskom legalitetu, graditeljsko-urbanom identitetu, kontinuitetu, tradiciji i kulturi. Tako se još uvek malo zna da je ona u širem smislu neodvojivi deo evropske, pa i svetske kulturno-parkovne baštine i pejzažno-arhitektonskog graditeljstva, stvaralaštva, kulture i umetnosti.

Nadalje, autor i urednik u obe publikacije prezentuje arhivske podatke i cinjenice o nastanku raznih beogradskih parkova. U duhu autorske i urednicke terminologije, prestižne parkovno-rezidencijalne tvorevine i druge strukture kulturno-parkovnog nasleda Beograda umesto artikulisanja njihove otmenosti, dostojanstva, reprezentativnosti i elitnosti više prati terminološka nedoslednost, pa su one nekad tzv. zelene površine, nekad tzv. slobodne površine, nekad tzv. parkovske površine, nekad tzv. otvorene, a najcešce tzv. javne površine. Zato citalac na kraju može zakljuciti da one nisu deo ambijentalno i prostorno-graditeljske i pejzažno-urbane matrice, odnosno artificijelne sredine, vec nešto izvan toga. Isto tako, stice se utisak da su one potpuno nedefinisane fizicke („3D“) i graditeljsko-urbane strukture i da je njihov urbanisticko-planski legalitet i gradotvorni i gradograditeljski identitet fluidan i kao takav dozvoljava ovakve apsurdne patente za transformaciju „3D“ fizickih struktura u nekakve virtuelne oblike tzv. površina, što jedino odgovara kvazipreduzetnicima ili investitorsko-urbanistickom lobiju kao u slucaju Petog parkica u Beogradu u kojem je zdušno i rušilacki ucestvovalo i JKP „Zelenilo-Beograd“.

Znaci, ako fizicke strukture ili „3D“ objekti pejzažno-arhitektonskog graditeljstva, imaju planski i projektantski odredenu namenu, funkciju, mesto, ulogu i znacenje u graditeljsko-urbanoj strukturi i matrici, onda su to definisane celine ili jedinice sa jasnim gradotvorno-ambijentalnim identitetom i prostorno-urbanistickim legalitetom14. Zato takve fizicke („3D“) strukture ne mogu biti i nisu nikakve „2D“ tzv. zelene, slobodne, parkovske, otvorene i javne površine.

Pored toga, svaki pejzažno-arhitektonski, kao i svaki drugi gradeni objekat u gradenoj sredini ima definisane prostorne gabarite i predstavlja graditeljski, urbanisticki i prostorno definisanu, odnosno namenski i funkcionalno uslovljenu i oblikovno završenu ili zatvorenu celinu. Iako su „3D“ pejzažno-urbane celine, najcešce bez ograda, one kao takve takode predstavljaju prostorno, urbano, graditeljski i namenski definisanu, završenu ili zatvorenu celinu, kao i sve druge arhitektonsko-urbane srukture. Zato one ne mogu biti i nisu tzv. otvorene površine, vec samo pejzažno-arhitektonski ili pejzažno-urbani objekat, javno dobro ili prostor.

Isto tako, takvi gradeni objekti nisu nikakve slobodne površine. Naime, ako su izgradeni, onda takvi objekti i prostori na kojima su oni izgradeni nisu i ne mogu biti slobodni, vec upravo suprotno. Znaci, gradeni su da bi bili u funkciji, a na taj nacin su definisani, namenjeni, zauzeti i stavljeni u funkciju odredenih aktivnih i pasivnih rekreativnih aktivnosti gradana i drugih gradotvornih i ekourbanih potreba.

Slogan „slobodna površina“ kao i tzv. zelena površina, predstavlja skriveni patent koji bez izuzetka potire trecu dimenziju, gradotvorni identitet i plansko-urbanisticki legalitet pejzažno-arhitektonskog objekta. Na taj nacin, ako u plansko-urbanistickom dokumentu nisu markirane poznate „3D“ pejzažno-arhitektonske strukture nego slobodna površina ili zelena površina itd., to je svojevrsni patent za inauguraciju i legalizaciju pseudourbanizacije i put koji vodi u bespuce uzurpacije, divlje gradnje i degradacije pejzažno-urbanog i ambijentalno-graditeljskog prostora, odnosno gradene sredine. Na kraju, to je isti taj put koji nas je danas, zbog negativnih efekata staklene bašte, uveo u bespuce pretecih lokalnh i globalnih promena.

Velika vecina pejzažno-arhitektonskih jedinica (objekata) kao strukturni deo urbanog sklopa i graditeljsko-urbane matrice sa karakteristikama ambijentalizacije, kontekstualnosti, socijalizacije, urbaniteta i forme ima javnu namenu i predstavlja javno dobro i javni prostor15. Znaci, zbog javne namene, takav „3D“ pejzažno-arhitektonski objekat ne može biti i ne može se paušalno nazivati javna („2D“) površina, jer se radi o fizickoj pejzažno-arhitektonskoj strukturi, odnosno objektu ili artefaktu.

Na kraju, park ili neki drugi pejzažno-arhitektonski objekat jeste fizicka „3D“ struktura. Zbog te cinjenice, park ne može biti i nije parkovska površina, odnosno skver nije skverna površina, vrt nije vrtna površina, dvorac nije dvorska ili gradevinska površina itd. Odnosno, „3D“ i „2D“, i obratno, nije i ne može biti isto.

Nesumnjivo da iz ovako problematicne, a u stvari nestrucne terminološke artikulacije celina i artefakata pejzažno-arhitektonskog graditeljstva, stvaralaštva, kulture, umetnosti i nasleda u prostorno-urbanoj matrici Beograda, citalac dalje samo može steci dodatno štetan utisak da one kao takve cine sistem tzv. zelenila Beograda, što vrlo asocira na virtuelni ili tzv. „2D“ sistem zeleno obojenih površina u starijim i aktuelnim, ali u tom delu blago receno, terminološki spornim ili „zaraženim“ prostorno-urbanistickim dokumentima Beograda. Naravno, neke od tih dokumenata artikuliše i autor u publikaciji iz 2006. g. i nije cudno što on, kao pejzažni arhitekta koji preferira hortikulturno-šumarsku terminologiju, u njima ne uocava terminološki štetne disonance i posledice za teoriju i praksu planiranja, zatim pejzažno-arhitektonskog graditeljstva, stvaralaštva, kulture, umetnosti i nasleda Beograda i Srbije.

Pored toga, uocavajuci prepoznatljive graficke i foto-priloge, poznavalac pejzažno-arhitektonskih struktura i artefakata Beograda može iz okvira prezentovanog teksta o njima zakljuciti da se u publikacijama ustvari, terminološki jednostrano interpretiraju i obezvreduju mesto, uloga, znacaj i postojeca gradotvorna svojstva objekata kulturno-parkovnog nasleda i drugih jedinica pejzažno-arhitektonskog graditeljstva, stvaralaštva, kulture i umetnosti. Iz toga razloga, jednostrana primena neprimerenog, ali volšebno uzakonjenog slogana „zelene površine“, temeljno dezavuiše i potire ne samo poznate gradene, odnosno fizicke tvorevine pejzažno-arhitektonskog graditeljstva Beograda, nego urušava i prepoznatljive ambijentalne, gradotvorne i gradograditeljske elemente pejzažno-urbane matrice, ali i relevantnog, postojeceg, jedino moguceg i strucno-naucno utemeljenog „3D“ pajzažno-arhitektonskog sistema u okvirima prostorno-urbanisticke matrice Beograda16.

Odredujuci poglavlje u knjizi pod naslovom „razvoj zelenila u Beogradu od 19. do 21. veka“, autor u toj analizi potpuno izostavlja danas uveliko degradirane secesijske predvrtove kao vrlo vredan i znacajan deo kulturno-parkovnog nasleda Beograda cime, uz još neke manjkavosti te analize, dokazuje da su i za njega delovi beogradskog kulturno-parkovnog nasleda velika nepoznanica. Umesto ovakvog naslova, sigurno je primerenije da jedan pejzažni arhitekta sistematicnije piše na pr. o razvoju pejzažno-arhitektonskog graditeljstva. Medutim, za obradu i prezentaciju prihvatljivijeg ili primerenijeg naslova u odnosu na pomenuti, potrebna su istraživanja, posledicna terminološka verziranost i relevantna znanja o pejzažno-arhitektonskom graditeljstvu, stvaralaštvu, kulturi, umetnosti i nasledu Beograda, Srbije i šire.

U ovom kontekstu, pomalo je neverovatno da uredniku publikacije iz 2008. g., ali i autoru publikacije iz 2006. g. kao potpisanom pejzažnom arhitekti ne smeta što on neposredno i u kontinuitetu pominje i potire poznate fizicke („3D“) strukture beogradskih parkova. Tako na pr. u publikaciji „Zašticena prirodna dobra Beograda – zapis 2008.“ za Akademski park se kaže da je prirodno dobro i da je njegov nastanak vezan za formiranje tzv. zelene povšine 1867. g. i to po predlogu Emilijana Josimovica. Ovde se jasno vidi to istovremeno artikulisanje kulturno-parkovnog dobra i potiranje pre svega njegovog gradotvornog, planskog i gradenog identiteta tobožnjom cinjenicom da je on prirodno dobro. Zatim je vidljivo volšebno unižavanje, maskiranje, obezvredivanje i potiranje njegove trece dimenzije, odnosno postojece fizicke strukture Akademskog parka tobožnjom cinjenicom da je on vec odavno i to cak još od Emilijana Josimovica predložen kao tzv. „2D“ zelena površina.

Ipak, pošto se prirodna dobra neplaniraju i negrade, baštinjeno kulturno-parkovno dobro Akademski park nije prirodna tvorevina, pa posledicno nema ni elementarna prirodna svojstva. Zato on nije i ne može biti prirodno dobro i nije mu mesto u publikaciji „Zašticena prirodna dobra Beograda – zapis 2008.“.

Pored toga, u vreme Emilijana Josimovica pominju se i poznati su divotni parkovi, vrtovi, predvrtovi, sadovi, bašte, drvoredi, skverovi itd., a slogan „zelena površina“ hortikulturno-šumarski je slogan koji dominira u drugoj polovini 20. veka. Njegovim svesno-nesvesnim uvodenjem u zakonodavnu i urbanisticko-plansku terminologiju stvoren je patent koji u praksi predstavlja manipulacijsku rezervu skriveno-potencijalnih lokacija za gradnju profitabilnijih i ekološki neodrživih konstruktivnih objekata u Beogradu i drugim gradovima Srbije, kao u vec poznatom slucaju Petog parkica u Beogradu.

Medutim, autor Hranislav Milanovic u publikaciji iz 2006. g. navodi da “Josimovic predlaže stvaranje javnih parkova i to na mestu Velike pijace (Studentski trg)“. To ukazuje na još jednu nedoslednost autora i urednika, jer u publikaciji iz 2008. g., prema njegovoj urednicki volšebnoj interpretaciji cinjenica, javni park na mestu Velike pijace vezan za formiranje tzv. zelene površine, što je neverovatna njegova hortikulturno-šumarska interpretacija Josimoviceve urbanisticko-planske matrice i planske izgradnje fizickih („3D“) struktura, medu kojima je i planirani park na mestu današnjeg Studentskog trga.

Dakle, pored navedene nedoslednosti koja stvara dilemu šta je ustvari Emilijan Josimovic predložio (park ili tzv. zelenu površinu), na ovom primeru jasno se vidi da je za autora i urednika ovih publikacija „3D“ fizicka struktura Akademskog parka na današnjem Studentskom trgu isto što i „2D“ zelena površina na mestu nekadašnje Velike pijace, kako on to malo autorski, pa malo urednicki interpretira i piše. Znaci, „3D“ = „2D“ i obratno!? Pa gde to postoji?

Ovde treba podsetiti da takve greške nisu svojstvene Emilijanu Josimovicu, pogotovo što je treca urbanisticka rekonstrukcija Beograda (1867.- 1887. g.) artikulisala kvalitativne promene u nasledenoj urbanistickoj matrici. Upravo je ona utvrdila vladavinu pravilnih blokova sa relevantnim fizickim strukturama, a na taj nacin i prvu plansku graditeljsko-urbanu matricu Beograda na evropski nacin17. U njoj je nesumnjivo prepoznatljiv prostorno-planski legalitet i graditeljsko-urbani identitet pejzažno-arhitektonskih, odnosno planski artikulisanih parkovno-urbanih struktura Beograda.

Uopšte uzev, ovde zacuduje još jedna cinjenica što autorska i urednicka terminologija koja je u funkciji poništavanja trece dimenzije beogradskih parkova doprinosi temeljnom urušavanju i poništavanju njihovog pejzažno-arhitektonsko-urbanog, kreativno-stvaralackog, odnosno gradotvornog identiteta i urbanisticko-planskog legaliteta, ne vodeci dovoljno brigu ni o autoritetu prvog srpskog urbaniste Emilijana Josimovica, ni o sudu zainteresovanog i kompetentnog strucnog i naucnog dela citalacke javnosti. Iz tog razloga, ovaj analiticki pristup u vezi s tako ovekovecenom terminologijom i njenim štetnim posledicama dovoljno jasno ukazuje da ce se ovi problemi u srpskim prilikama teško prevazici u doglednoj buducnosti. Zato citaocu nije teško zakljuciti da li su navedene publikacije veci dobitak (korist) ili gubitak (šteta) za strucnu i naucnu javnost, odnosno teoriju i praksu pejzažno-arhitektonskog graditeljstva, stvaralaštva, kulture, umetnosti i nasleda, urbanistickog i prostornog planiranja i integrativne zaštite kulturnih i prirodnih dobara, pa i šire.

Prirodna dobra

U publikaciji „Zašticena prirodna dobra Beograda - zapis 2008.“, projektovani i gradeni parkovi i drugi pejzažno-urbani objekti svrstani su u prirodna dobra po vec zastarelom Zakonu o zaštiti prirode iz 1991. g., a u okviru zašticenog dobra pod br. 5. navodi se još „spomenik prirode“ sa kategorijom “znacajno prirodno dobro“.

Za baštinjene, planirane, projektovane i gradene parkove i druge pejzažno-urbane objekte, strukture i artefakte Beograda, urednika ove publikacije ispunjava i zadovoljava jednostrano obrazloženje za zaštitu njihovih tobožnjih prirodnih svojstava, jer ima uporište u tobože relevantnom, a u stvari jednostranom, neselektivnom, nekritickom i iznad svega, uzakonjenom „predlogu Zavoda za zaštitu prirode Srbije“, koji cini „osnov zaštite“ ovde pomenutih celina kulturno-parkovnog nasleda. Naravno, to je monogo lakše nego uociti, prepoznati, artikulisati i valorizovati njihova stvarna, odnosno postojeca, dominantna i relevantna pejzažno-urbana, stilsko-graditeljska, kreativno-stvaralacka, gradograditeljska, gradotvorna, spomenicko-kulturna i druga svojstva.

Tako se Zavodu i Zakonu, a onda posledicno i uredniku i izdavacima, treba i mora verovati cak i ako su propisana pravila kontradiktorna ili nesuvisla, pogotovo što je iskljucivo Zavod zakonski kompetentan da po uzakonjenoj definiciji prirodnog dobra jednostrano artikuliše, prepoznaje i otkriva, ni manje ni više nego „prirodna“(!?) svojstva planiranih, projektovanih, gradenih i baštinjenih objekata i artefakata kulturno-parkovnog nasleda, iako u njima, a pogotovo u takvom artificijelnom i gradotvornom ambijentu, nema netaknutih prirodnih tvorevina ni uslova, pa posledicno ni prirodnih procesa ni svojstava. Tu dominiraju gradene, odnosno važne i znacajne gradotvorne, arhitekturalne, pejzažno-arhitekturalne i prostorno-urbane forme, elementi i sadržaji, oblici i paradigme baštinjenih pejzažno-arhitektonskih struktura i artefakata u artificijelnom ili gradograditeljskom ambijentu18.

Na taj nacin, volšebno traganje Zavoda i pomenutih izdavaca i urednika za tobožnjim prirodnim tvorevinama, procesima i svojstvima u gradenoj sredini kod planiranih i gradenih pejzažno-arhitektonskih struktura, zasniva se samo na jednostranom, odnosno elementarnom postojanju projektovanih, tj. rasadnicki proizvedenih, donetih, interpolisanih i ugradenih vegetacijskih jedinica i oblika u gradotvorno uslovljenu, projektovanu, graditeljski strukturisanu, integrisanu i sintetizovanu parkovno-urbanu formu ili ostvarenje, odnosno autorsko ili projektantsko delo.

Medutim, to nije dovoljno za artikulisanje bilo kakve prirodne tvorevine, odnosno prirodnih procesa i svojstava u planiranom, projektovanom, gradenom i baštinjenom kulturno-parkovnom dobru u artificijelnoj sredini, a za njihova osnovna stilsko-graditeljska, gradotvorna i druga pretežna i dominantna spomenicko-kulturna svojstva i druge pejzažno-urbane uslovljenosti i vrednosti, pomenuti Zavod nije i ne može biti nadležan ni kompetentan.

U odnosu na dosadašnje posledice degradacije kulturno-parkovnog nasleda u nadzemnom i podzemnom delu (Dvorska bašta iz 19. v. sa podzemnom garažom iz 21. veka), izvršene uzurpacije i redukcije volumena, delova i celina drugih struktura pejzažno-arhitektonskog graditeljstva (park Terazijska terasa) itd., takvo jednostrano i neargumentovano vrednovanje od strane pomenutog Zavoda jednog dana može i proširiti granice u tumacenju uzakonjenog pravila (definicije) o prirodnom dobru, cime se samo šire zakonska ovlašcenja bez suštinskog doprinosa zaštiti, obnovi, revitalizaciji i ocuvanju kulturno-parkovne baštine Beograda.

Takvo proširivanje ovlašcenja vec je ucinjeno u novom Nacrtu zakona iz 2005. g. u odnosu na Zakon iz 1991. g., pa je „prirodno dobro“ sad evoluiralo i zahvaljujuci „kompetentnom“ Zavodu proglašeno je za „zašticeno podrucje“ (cl. 35). Na taj nacin, uz vec poznati jednostrani odnos i pristup u otkrivanju i prepoznavanju „prirodnih“ svojstava kod planiranih, projektovanih, gradenih i baštinjenih kulturno-parkovnih celina Beograda i Srbije, jednog dana nece biti neobicno ako se na kraju nove zakonske regulative u Nacrtu koja propisuje šta je sve spomenik prirode (cl. 40., st. 2.) u zagradi doda još jedan „konsekventni“ slogan npr.: „kuce ili fizicke strukture i oblici gradeni kamenom iz prirodnog majdana“ (kakva je na pr. zgrada Glavne pošte na uglu Takovske i Bulevara kralja Aleksandra). Cini se da je to sasvim dovoljno da jednog dana i ovakva gradena ostvarenja (kuce), po nekakvom zakonski patentiranom osnovu, odnosno evoluiranoj ili samo kvantitativno proširenoj definiciji, postanu neka vrsta i kategorija prirodnog dobra!?

Još jedan razlog za oprez u vezi sa širenjem ovakvih zakonskih ovlašcenja bez pokrica i mere jesu i sva dosadašnja ovlašcenja i njihovi evolutivni dodaci i transformacije u funkciji zaštite tzv. prirodnih svojstava kod gradenih struktura i artefakata kulturno-parkovnog nasleda Beograda i Srbije, koja nisu dala pozitivne efekte za ocuvanje, obnovu i revitalizaciju njihovih dominantnih spomenicko-kulturnih, pa ni elementarnih ekourbanih svojstava. To se narocito vidi na primeru Dvorske bašte sa interpolacijom garažnog sistema u njenom podzemlju, što je ozbiljan nagoveštaj bespuca totalitarne pseudourbanizacije, fizicke i hemijske razgradnje rezidencijalno-ambijentalne celine, ugrožavanja održivog razvoja vredne pejzažno-urbane i ambijentalno-graditeljske celine i lokalne zajednice, ali i ostvarene degradacije spomenicko-kulturnih i drugih svojstava ove vredne prestižno-rezidencijalne celine iz okvira kulturno-parkovnog nasleda Beograda i Srbije.

Zahvaljujuci širokim ovlašcenjima i jednostranim predlozima kada je u pitanju zaštita planiranih, projektovanih i gradenih objekata i artefakata kulturno-parkovnog nasleda Beograda, nadležne institucije vlasti su volšebno donele i odluke po kojima je njih nekoliko proglašeno za tzv. prirodna dobra. Tako su nadležene institucije vec izdale upravno-pravne akte kao što su: „Uredba“ Vlade Republike Srbije za Botanicku baštu „Jevremovac“ 1995. g., „Rešenje“ nadležnog opštinskog sekretarijata za Gradski park u Zemunu 1991. g., zatim „Rešenje“ Skupštine grada za Pionirski park sa podzemnom garažom 2007.g. i Akademski park 2007. g., a za neke je postupak zaštite još uvek u toku (Topciderski park i Arboretum Šumarskog fakulteta u Beogradu).

Versaj remek-delo kulturno-parkovnog nasleđa i srpska zakonodavna terminologija

Medutim, ako u gotovo trodecenijskoj praksi autora i urednika pomenutih publikacija nije bilo volje, umeca, znanja ili mogucnosti da kao potpisani pejzažni arhitekta utice na kvalitativnu promenu postojecih zakonskih rešenja i uvodenje strucne pejzažno-arhitektonske terminologije u oblasti zaštite, obnove i revitalizacije objekata kulturno-parkovnog nasleda, odnosno planiranja, projektovanja i izgradnje drugih struktura pejzažno-arhitektonskog graditeljstva, ipak publikacije nije trebalo opterecivati raznim sloganima jednostrane, neprecizne i nestrucne zakonodavne terminologije. U ovom kontekstu, svakako bi bilo korisnije da su se, umesto ovakvih „monografija“ sa štetnim dejstvom primenjene terminologije i drugim manjkavostima iz aspekta pejzažno-arhitektonske teorije i prakse, uradile manje zahtevne brošure dokumentarnog ili npr. vodici eko-turistickog karaktera sa primerenom pejzažno-arhitektonskom terminologijom.

Znaci, autor i urednik je nezavisno od jednostrano i neselektivno uzakonjenih slogana, mogao i trebao artikulisati primerenu strucnu ili pejzažno-arhitektonsko-urbanisticku terminologiju, koja bi posledicno doprinela dezavuisanju uzakonjenih regula, odnosno koncepta i definicije Zavoda po kojima se tako baštinjene (projektovane i gradene) jedinice kulturno-parkovnog nasleda vrednuju, proglašavaju i predstavljaju kao prirodna dobra. U takvom slucaju, bitno bi doprineo dezavuisanju jednostranih rešenja i u drugim zakonskim propisima, po kojima su postojece pejzažno-arhitektonske strukture postale tzv. zelene površine, tzv. javne površine i deo tzv. sistema zelenila Beograda, odnosno virtuelni elementi tzv. „2D“ zeleno-površinskog sistema. Takvim odnosom su (cinjenjem ili necinjenjem) nestrucna rešenja u svim zakonskim propisima u ovoj oblasti definitivno, ali neargumentovano su promovisana, što potvrduje samo još vecu štetu sa nesagledivim posledicama za nacionalno vredna kulturno-parkovna dobra (baštinu) i druge strukture pejzažno-arhitektonskog graditeljstva, stvaralaštva, kulture i umetnosti.

Na taj nacin, opredeljujuci se za autorsku i urednicku terminologiju u kontekstu sa nestrucnim i štetnim zakonskim rešenjima, izostale su mogucnosti da navedene publikacije zauzmu važno mesto u promovisanju i artikulisanju pejzažno-arhitektonskog graditeljstva, stvaralaštva, kulture, umetnosti i nasleda Beograda. Na kraju, propuštene su mogucnosti strucnog artikulisanja i drugih relevantnih cinjenica koje artikulišu njihovu gradograditeljsku ulogu, kompatibilnost i strukturalni znacaj u konstituisanju „3D“ pejzažno-arhitektonsko-urbanog sistema umesto dosadašnjeg, uvreženog, nepostojeceg i strucno neutemeljenog tzv. „2D“ sistema zelenih površina.

Isto tako, sasvim je neverovatno, da se planirani, projektovani i gradeni Gradski park u Zemunu, Arboretum, Botanicka bašta „Jevremovac“, Topciderski park, Akademski park i Pionirski park (ali i drugi rezidencijalni parkovi u Srbiji) proglašavaju za prirodna dobra, jer to omogucavaju zastareli, prevazideni i kontradiktorni i nesuvisli zakonski propisi iz 1991. g. i najnoviji Nacrt zakona za zaštitu prirode iz 2005. g., koji sad propisuje novo svrstavanje prirodnih dobara u odnosu na Zakon iz 1991. g. U vezi s tim, Nacrt najavljuje novu kontradiktornost i nesuvislost po kojoj “zašticena prirodna dobra su zašticena podrucja“, a u okviru „zašticenih podrucja“ pod br. 4. navodi se i „spomenik prirode“.

Verovatno da stvarno ili netaknuto prirodno dobro izvan gradene sredine i jeste celina u kontekstu ove regule (definicije), ali planirani, projektovani i gradeni park nije nikakvo podrucje, vec je pejzažno-arhitektonsko-urbanisticka struktura, odnosno prostorno-pejzažna celina i artefakt, najcešce u okvirima gradene sredine, a rede u okvirima predeonog pejzaža, i nema nikakvu geološku, biološku ili botanicku raznovrsnost ili drugo prirodno svojstvo.

Dalje sledi apsurdno propisivanje koje kaže da “spomenik prirode može biti (......), botanicki“, pa nabraja “(drvoredi, parkovi, arboretumi, botanicke bašte i dr.)“. Znaci, u kontekstu citiranog Nacrta i razno-raznih definicija iz okvira terminološki promašene tzv. Zelene regulative Beograda i apsurdnog Nacrta zakona o unapredivanju i zaštiti tzv. zelenih površina, u Srbiji bi i znameniti Versaj bio unižen, obezvreden, degradiran i proklamovan kao nekakva zelena površina, ili prirodno dobro, ili možda još i botanicki spomenik prirode.

Ipak, u Francuskoj i izvan nje, on je poznat kao remek-delo kulturno-parkovnog nasleda i pejzažno-arhitektonskog graditeljstva, stvaralaštva, kulture i umetnosti. To znaci da znameniti versajski park nije prirodna tvorevina, nije prirodno podrucje i nema botanicka, biološka, geološka i druga prirodna svojstva, kao što to madionicarski imaju strukture i artefakti kulturno-parkovnog nasleda Beograda i Srbije prema uvreženoj terminologiji u postojecoj zakonodavnoj regulativi i izvitoperenoj zaštitarskoj teoriji i praksi.

Skrnavljenje delova nacionalne kulturno-parkovne baštine

Medutim, ako projektovani i gradeni park zbog nebrige postane šuma ili šumarak, kao npr. Dvorska bašta iz prve polovine 18. veka nekad poznate Mitropolije i Patrijaršije karlovacke u Sremskim Karlovcima19 (danas uništeno kulturno-parkovno dobro nacionalnog znacaja koje se kao tzv. prirodno dobro godinama skrnavi pod patronatom pomenutog Zavoda), zatim planski gradeni Gradski park u Vršcu, kao i drugi planirani i gradeni rezidencijalni parkovi Banata20, Backe, Srema, Šumadije itd., verovatno(!?) sticu se svi uslovi za zaštitu šume ili šumarka, odnosno prirodne tvorevine sa relevantnim prirodnim svojstvima i prirodnim procesima u toku, nakon cega verovatno(!?) postoji dovoljno razloga(!?) da se nekadašnji projektovani park (citaj: zapušteni park ili tako nastali šumarak) proglasi za prirodno dobro(!?).

Upravo zahvaljujuci ovakvoj nebrizi i neznanju, pod okriljem prevazidenih, kontradiktornih i štetnih zakonskih rešenja i regula, bez relevantne strucno-naucne podloge i elementarnih prirodnjackih svojstava za svrstavanje ovih vrednih objekata kulturno-parkovnog nasleda u tzv. prirodna dobra, ona su jednostrano zapostavljena, obezvredena, a njegova baštinjena stilska, gradotvorna i druga spomenicko-kulturna svojstva su degradirana 21.

Ipak, prema zakonski propisanoj delatnosti Zavoda za zaštitu prirode Srbije, isti nije kompetentan da brine o zaštiti, evidenciji, dokumentaciji kulturno-parkovne baštine, te konzervatorskoj obnovi gradotvornih, stilsko-graditeljskih i spomenicko-kulturnih svojstava objekata kulturno-parkovnog nasleda. Isto tako, to ne može ciniti ni JKP „Zelenilo-Beograd“. Osim toga, takvo komunalno preduzece ne može voditi evidenciju, dokumentaciju i kategorizaciju objekata kulturno-parkovnog nasleda, ne može ni propisivati konzervatorske, urbanisticke ni tehnicke uslove za njihovu zaštitu, obnovu i revitalizaciju, ne može raditi konzervatorske projekte obnove i revitalizacije objekata kulturno-parkovnog nasleda, ne može takve projekte revidovati. Pomenuti Zavod i komunalno preduzece nemaju kompetentne kadrove koji poznaju ovu problematiku, pa onda nisu ni odgovorni za dosadašnju degradaciju njegovih stilsko-graditeljskih, spomenicko-kulturnih, gradotvornih i gradograditeljskih svojstava.

Zato zapušteni i degradirani objekti kulturno-parkovnog nasleda koji su volšebno proglašeni za prirodna dobra sve više lice na šumarke i šume, zbog kojih možda jednim delom nadležni zavodi za zaštitu kulturnih dobara nisu ni dobili zakonsku kompetenciju artikulisanja i zaštite njihovih gradotvornih i drugih spomenicko-kulturnih vrednosti ili je možda verovatnije da nisu prihvatili delikatnu obavezu vrednovanja temeljno zapuštenih i degradiranih stilsko-graditeljskih i drugih spomenicko-kulturnih svojstava, a zbog kojih je Zavod za zaštitu prirode, vešto i vec unapred zbog zapuštenosti i prirodnih procesa u toku(!?), obezbedio potrebne kompetencije u daljem i volšebnom potiranju spomenicko-kulturnih i artikulisanju prirodnih procesa i svojstava u njima.

Nadalje, ovakvom degradirajucem stanju kulturno-parkovnog nasleda Srbije, ciji su pojedinacni objekti cudotvorno proglašeni i nazvani tzv. prirodnim dobrima, dodatno je doprinela posledicna nekonzervatorska (citaj nestrucna) obnova kroz neselektivno i neprihvatljivo asfaltiranje staza tokom 20 veka, izgradnju podzemnog garažnog sistema pocetkom 21. veka, i kroz nepoštovanje autorskog dela poznatog ili anonimnog projektanta (autora).

Zatim, tu je vidljiva i nekonzervatorska i apsurdna interpolacija npr. japanskog vrta u Botanickoj bašti „Jevremovac“, u kojoj on do 2004. g. nikad nije postojao. Kako je ova Botanicka bašta od 1995. g. prirodno dobro, Zavod za zaštitu prirode Srbije i druge gradsko-komunalne institucije i preduzeca revnosno i suptilno ucestvuju u skrnavljenju njenog nacionalnog identiteta i spomenicko-kulturnih svojstava i konteksta, a što je ravno neoprostivom strucnom i nacionalnom ogrešenju, pogotovo što se radi o raritetnom i nacionalno vrednom pejzažno-kulturnom dobru u gradenoj sredini.

U ovom kontekstu postoji još jedan apsurd iz kojeg je vidljivo da se Dvorska bašta, kao vredna i gradena rezidencijalna struktura i kulturno-parkovna celina s kraja 19. veka, zloupotrebila za izgradnju podzemne garaže pocetkom 21. veka. A onda se, na predlog Zavoda za zaštitu prirode Srbije, Dvorska bašta sa izgradenim podzemnim garažnim sistemom iz 21. veka proglašava za „spomenik prirode“ u kategoriji „znacajno prirodno dobro“ 24. 12. 2007. g.

Uz druga izostavljena pitanja uredniku citirane publikacije iz 2008. g., zatim nenadležnom Zavodu za zaštitu prirode Srbije i nenadležnom gradskom Sekretarijatu za zaštitu životne sredine kao izdavacima publikacije-zapisa 2008. g., i nadležnom Zavodu za zaštitu spomenika kulture Beograda (kojeg tu nigde nema), postavljaju se ipak dva važna pitanja;

- po cemu je planski utemeljena pejzažno-urbana i prestižno-rezidencijalna struktura Dvorske bašte sa dominantnim spomenicko-kulturnim svojstvima u okvirima zašticene celine dvorskog kompleksa i vredne ambijentalno-graditeljsko-urbane strukture i pejzažno-urbane matrice Beograda, odnosno projektovana i gradena rezidencijalna struktura Dvorske bašte u gradenoj sredini sa danas asfaltiranim stazama iz 20. veka i podzemenom garažom iz 21. veka, prepoznatljiva kao prirodna tvorevina, celina ili podrucje?

- koja su tu prepoznatljiva prirodna svojstva i prirodni procesi u toku, kada su tu svakodnevno u visokom procentu i preko propisanih standarda prisutna razna hemijska isparenja, cad, smog, miris asfalta, izduvni gasovi iz auspuha, isparenja i vrelina automobilskih motora u vreme letnjih žega, odnosno kada se tu iskljucivo radi o gradenom i visokourbanizovanom ambijentu, procesima, svojstvima, tvorevinama?

Ipak, i pored cinjenice da je antropogeni i posledicni i nekompetentni institucionalni faktor, (Zavod) pod okriljem države i lokalnih vlasti, zatim prevazidenih, okoštalih i nesuvislih zakonskih pravila, nekonzervatorskim metodama neneo velike štete najvrednijim objektima kulturno-parkovnog nasleda u Beogradu i Srbiji, oni tako zapušteni i degradirani još nemaju potrebna prirodnjacka svojstva i nisu prirodne tvorevine sa prepoznatljivim prirodnim procesima u toku.

Prema tome, ne postoji strucno-naucni osnov po kojem se isti jednostrano i neselektivno mogu proglasiti prirodnim dobrom i zato oni ne mogu imati mesto u publikaciji pod nazivom „Zašticena prirodna dobra Beograda – zapis 2008.“. To je morao znati i imati u vidu urednik ove publikacije iako u njoj nije potpisan kao pejzažni arhitekta.

Nema opravdanja za uvreženu terminologiju i zakonske regule

Isto tako, i naziv publikacije „Zelenilo Beograda“ u duhu ovakve terminološke odrednice, uz druge vec pominjane asocijacije koje ne artikulišu strukturne elemente pejzažno-arhitektonskog graditeljstva, ustvari mimikrijski stavlja do znanja da u Beogradu postoji i nekakav organizovan zeleno obojen sistem, možda nešto slicno kao u slucaju zeleno obojenih sarajevskih trotoara avgusta 2008. g.? Tako nije teško naslutiti da se tu misli na „2D“ sistem tzv. zelenih površina, iz cega se nedvosmisleno može zakljuciti da je sistem postojecih i jedino mogucih fizickih („3D“) pejzažno-arhitektonsko-urbanih struktura nepoznat, a onda i nepostojeci u beogradskim relacijama.

Medutim, da je odabrana imanentna strucna ili primerena pejzažno-arhitektonsko-urbanisticka terminologija, prezentovani izbor objekata i artefakata kulturno-parkovnog nasleda i drugih struktura pejzažno-arhitektonskog graditeljstva, stvaralaštva, kulture i umetnosti Beograda bi se verovatno našao u publikaciji primerenog naziva sa pejzažno-arhitektonskom koncepcijom, npr.: „Najvredniji deo kulturno-parkovnog nasleda Beograda“ ili „Najvredniji deo pejzažno-arhitektonskog graditeljstva Beograda“.

Naravno, za primenu takve terminologije autor i urednik navedenih publikacija verovatno može imati opravdanje u cinjenici da je istu ucio ili sticao tokom školovanja, kao i da takva terminologija sa nesagledivim štetnim posledicama egzistira i još se uvek volšebno koristi za edukovanje mladih generacija za planere, urbaniste, arhitekte, pejzažne arhitekte na Univerzitetu u Beogradu, Univerzitetu u Novom Sadu, Univerzitetu u Nišu, Univerzitetu u Banjaluci. Zatim, može se misliti da opravdanje postoji i u postojecim zakonima i drugim posledicnim aktima, plansko-urbanistickim dokumentima, studijama, elaboratima, malobrojnim bibliografskim jedinicama, ali i da po tako prevazidenim i zastarelim zakonima rade i deluju institucije i ustanove za zaštitu prirodnih i kulturnih dobara u Srbiji, zatim za prostorno i urbanisticko planiranje i druge.

Medutim, to ne može biti opravdanje, pogotovo što se odluka ili afinitet za pisanje javne reci, odnosno složenog i zahtevnog strucnog ili naucnog monografskog dela moraju barem konsultantski ili mentorski voditi, proveravati i kontrolisati sa kompetentnim autoritetima u svakoj oblasti rada i stvaralaštva.

Iako se u konkretnom slucaju radi o specificnoj i u literaturi malo poznatoj, marginalizovanoj i gotovo neistraženoj, neobradenoj i neproucenoj problematici pejzažno-arhitektonskog graditeljstva i nasleda Beograda i Srbije, razne terminološke dileme je trebalo razjasniti, pogotovo kada su u pitanju vredni izdavacki projekti kao što su strucne monografije. U takvim okolnostima, uz vreme za pisanje, mora se naci i vreme i autoritet za mentorsko vodenje ili za konsultantske provere i kontrole uvek prisutnih terminoloških i drugih dilema i problema u stvaranju kvalitetnog monografskog ili nekog drugog dela u pejzažno-arhitektonsko-urbanistickoj, kao i drugim oblastima.

U vezi s tim, nije nepoznato da zakon koji tretira zaštitu prirodnih dobara i zaštitu kulturnih dobara, u koja spadaju dobra i artefakti kulturno-parkovnog nasleda22, odnosno zakoni vezani za planiranje, projektovanje, izgradnju novih struktura pejzažno-arhitektonskog graditeljstva, stvaralaštva, kulture i umetnosti, pre svega marginalizuju, a onda posledicno ne poznaju i nestrucno integrišu nekakvu drugaciju i po pravilu nesuvislu terminologiju i tzv. sistem zelenih površina koji je temeljno u funkciji legalizacije pseudourbanizacije. Odnosno, ovim sloganom vešto su prikriveni i patentirani razni oblici uzurpacija, divlje gradnje, rušenja, redukcije volumena i degradacija delova, celina i jedinica kulturno-parkovnog nasleda i drugih struktura pejzažno-arhitektonskog graditeljstva, što je posledicno ravno destrukciji urbanog prostora i ambijenta23, ali i održivog opstanka i razvoja lokalnih zajednica (Peti parkic na Lionu – Zvezdara-Beograd).

Iz tih razloga, upravo strucnjaci, odnosno znalci pisane reci i stvaralackog dela, imaju odgovoran zadatak i obavezu da ukažu na nestrucnu ili neprimerenu terminologiju, a ne da je jednostrano ili neselektivno, bez provere i kontrole protežiraju, artikulilšu i integrišu u projektima, urbanistickim planovima, studijama, monografijama, brošurama, tenderskoj dokumentaciji itd. Isto tako, ako strucnjak zna da nešto nije dobro, odnosno da je strucno ili naucno neutemeljeno, na tako nešto treba argumentovano ukazati, pogotovo ako to nesuvislo propisuje nekakav zakon koji, kao ovde navedeni, citirani i kriticki analizirani, nanose štetu struci, nauci, lokalnoj zajednici, održivom razvoju itd.

Nepoznata postojeća kulturno-parkovna baština i pejzažno-arhitektonsko graditeljstvo

U kontekstu s navedenim cinjenicama, opšte je poznato da fizicke strukture kulturno-parkovnog nasleda i drugih pejzažno-arhitektonskih objekata nisu dovoljno artikulisane i diferencirane kao vredne kreativno-stvaralacke celine i artefakti gradene sredine i njene graditeljsko-urbane matrice. Isto tako, pomenuto je vec da one nisu prepoznatljive ni u relevantnoj zakonodavnoj regulativi, plansko-urbanistickim dokumentima niti drugde, a iz priloženog, ni za autora publikacije „Zelenilo Beograda“.

To je ustvari samo jedan od temeljnih razloga zbog koga su fizicke strukture kulturno-parkovnog nasleda, kao najvrednijeg dela pejzažno-arhitektonskog graditeljstva, jednostrano i bez ikakvog strucno-naucnog uporišta obuhvacene i podvedene pod sveobuhvatni, ali ipak neprecizni i prokazani terminološki slogan „zelene površine“. U svakom slucaju, jasno je da objekat kulturno-parkovnog nasleda i drugi objekti pejzažno-arhitektonskog graditeljstva imaju svoju površinu, ali ti objekti kao fizicke („3D“) strukture nisu i ne mogu biti zelene površine, javne površine itd. u publikacijama, studijama, prostorno-urbanistickim dokumentima, zakonskoj regulativi, odnosno teoriji i praksi integrativne zaštite kulturnih i prirodnih dobara, pejzažne arhitekture, te prostornog i urbanistickog planiranja.

Kulturno-parkovno naslede i drugi delovi i artefakti pejzažno-arhitektonskog graditeljstva strucno-naucno su utemeljeni na istorijskom kontinuitetu baštinjenih tvorevina i vrednosti od Vavilona do danas, ali i novogradenih objekata i struktura ove specificne i eklekticke gradotvorne i gradograditeljske discipline. Dakle, kulturno-parkovno naslede i druge strukture pejzažno-arhitektonskog graditeljstva, stvaralaštva, kulture i umetnosti evidentno postoje kroz graditeljsko-urbanu istoriju kao cenjene, negovane, cak prestižne i posebno važne i oblikovane strukture. Medutim, zahvaljujuci dosadašnjem odnosu prema njima, strucno-naucnom dosegu i nesavršenosti i drugim raznovrsnim štetama u pogledu uvodenja i uzakonjivanja hortikulturno-šumarske terminologije umesto pejzažno-arhitektonske, vec više decenija u 20. veku svesno ili nesvesno trasiraju su putevi pseudourbanizaciji i delovanju kvazipreduzetnickih grupa u Beogradu i drugim gradovima Srbije, ali i u neposrednom okruženju.

Osim toga, tu se ne mogu zanemariti ni manjkavosti inauguracije i legalizacije, odnosno uzakonjivanja pseudourbanizacije kroz tzv. „2D“ sistem zeleno obojenih površina, zatim ni marginalizacija institucionalizacije strucno-naucnog pejzažno-arhitektonsko-urbanistickog rada i delovanja u ovoj kreativno-stvaralackoj oblasti od nacionalnog do lokalnog nivoa. U okviru brojnih manjkavosti, ovde se mora još istaci da hortikulturno-šumarsko-prirodnjacka terminologija ne poznaje strukture i artefakte pejzažno-arhitektonskog graditeljstva, stvaralaštva, kulture, umetnosti i nasleda. Iz ovih i drugih još nenavedenih razloga, posledicno je izostala i objektivna i potpunija strucna i edukativna utemeljenost ovih cinjenica u srpskoj zakonodavnoj, obrazovnoj, urbanistickoj, konzervatorskoj i pejzažno-arhitektonskoj teoriji i praksi.

Isto tako, cak i medunarodne deklaracije, preporuke itd. najcešce jednostrano segmentiraju i elitisticki izdvajaju samo jednu ili dve vrste objekata kulturno-parkovnog nasleda. To su najcešce tzv. istorijski vrtovi i parkovi. Iz ovih dokumenata utvrdeno je da zaštita graditeljsko-urbanistickog nasleda predstavlja širi (krovni) okvir zaštite bogate i raznovrsne baštine. Zatim, u ovim dokumentima samo se naziru znacaj i vrednosti vrtno i parkovno-rezidencijalnih i drugih struktura u okviru integrativne zaštite graditeljsko-urbanog nasleda. Pored toga, u njima se samo naglašavaju ambjentalna, a ne isticu se stilsko-graditeljska, gradotvorna, kreativno-stvaralacka i druga svojstva kulturno-parkovnog nasleda koja su integrativna i kompatibilna sa spomenicko-kulturnim svojstvima.

Jednostrano ambijentalno sagledavanje i elitisticko izdvajanje nekih vrsta kulturno-parkovnog nasleda u odnosu na druge, cak i u medunarodnim deklaracijama, ukazuje na složenost ove problematike, višedecenijsku institucionalnu nekompetentnost, ali i na nesavršenost dosega istraživackog iskustva i naucnog znanja, nedovoljnu institucionalizaciju rada u ovoj oblasti od lokalnog do državnog nivoa itd. Ipak, pominjanje i vezivanje baštinjenih vrtova i parkova za kategoriju nepokretnih kulturnih dobara u ovim dokumentima za sada samo ovlaš ili periferno ukazuje na njihov primetan i dominantan spomenicko-kulturni, graditeljsko-stilski, prostorno-urbani, gradotvorni, gradograditeljski i drugi znacaj.

U vezi sa deklaracijama i pominjanim zakonskim propisima, zabunu još izaziva i pojam „istorijski“ (vrt ili park), jer i on ima rastegljivo (širokopojasno), neprecizno i uvreženo shvatanje. To je osnovni razlog zbog kojeg on ne može biti primeren, cak ni u konzervatorskoj teoriji i praksi, jer „istorijski“ (vrt ili park) može biti i onaj koji je izgraden pre 25., 50., 75., 100., 125. i više godina24.

Kako vremenski horizont (dimenzija) bitno utice na kulturno-istorijsku vrednost kulturno-parkovnog dobra, kod odmeravanja granice starosti nije svejedno kada ili nakon kojeg vremenskog perioda se vrt ili park, odnosno drugi pejzažno-arhitektonski objekti, strukture i artefakti, mogu ili trebaju uopšte da vrednuju i stepenuju kao istorijski. U svakom slucaju, za vrednovanje spomenicko-kulturnih svojstava i vrednosti jednog kulturno-parkovnog objekta, egzaktno utvrdena ili poznata starost parka ili godina nastanka, ima mnogo veci znacaj nego aproksimativni pojam „istorijski“.

Od pejzažno-urbanog do kulturno-parkovnog dobra na nivou Geštalta

Medutim, sa graditeljsko-urbanog aspekta, nova istraživanja definitivno ukazuju na evidentna pejzažno-kulturološka, graditeljsko-urbana, kreativno-stvaralacka, rekreativno-funkcionalna, inspirativno-obnoviteljska, prosvetno-obrazovna i druga vec pomenuta svojstva kod vrtno-parkovnih ili pejzažno-arhitektonsko-urbanih struktura i celina, što cini dovoljno elemenata za prepoznavanje njihovih gradotvornih, ambijentalno-urbanih, pejzažno-kulturnih, stilsko-graditeljskih, spomenicko-istorijskih, eko-urbanih i drugih svojstava i vrednosti. Medutim, sa to istog aspekta ukazuje se potreba za organizovanom i kompetentnom institucionalnom brigom, afirmativnim i egzaktnim strucno-naucnim radom i delovanjem u okviru istraživanja i artikulisanja navedenih cinjenica, odnosno evidencije, dokumentacije, vrednovanja, stepenovanja i sistematizovanja baštinjenih vrednosti, ali i prepoznavanja i artikulisanja nasledenih i savremenih stremljenja, pregnuca i dostignuca u za sada marginalizovanoj oblasti pejzažno-arhitektonskog graditeljstva, stvaralaštva, kulture i umetnosti, integrativne zaštite kulturnog nasleda i pejzaža.

U okviru grupe kulturno-parkovnih struktura i jedinica sa spomenickim svojstvima, jasno je da se radi o evidenciji, dokumentaciji, valorizaciji, zaštiti, ocuvanju, obnovi i revitalizaciji nasledenih vrtno-parkovnih i drugih pejzažno-arhitektonskih struktura i dobara sa njihovim stilsko-graditeljskim i drugim spomenicko-kulturnim vrednostima, što samo može doprineti artikulisanju, cuvanju i zaštiti njihovog gradotvornog, graditeljskog, pejzažnog, ambijentalnog, eko i urbanog identiteta, integriteta i znacaja. Iz tih razloga, planirane, projektovane i gradene pejzažno-arhitektonsko-urbane strukture i objekti ne mogu biti, niti se mogu svrstavati u prirodna dobra, pošto se prirodna dobra ne planiraju, ne projektuju i ne grade.

U ovom kontekstu, odredivanje i zaštita prirodnog dobra podrazumeva zaštitu prirodnih tvorevina, procesa i svojstava, pa ako je i jedno soliterno stablo, ili grupa kao planski sintetizovana, strukturisana, integrisana i dizajnirana forma ili detalj ambijentalno-graditeljske ili pejzažno-urbane matrice, a pogotovo ako je planirana, projektovana i gradena parkovno-urbana struktura u gradenoj sredini, isto ne može nakon npr. 30., 50., 70. i više godina biti proglašeno i zašticeno kao prirodno dobro. Medutim, ako je stablo, ili grupa, dostiglo reprezentativna pejzažno-urbana, odnosno ambijentalno artikulisana, prostorno i urbano uslovljena ili arhitekturalno dizajnirana svojstva, takve pejzažno-urbane jedinice mogu biti predmet zaštite.

Kako su navedena svojstva karakteristicna za gradenu sredinu, znaci takve strukture i celine nisu prirodne tvorevine i nemaju prirodna svojstva. Zato se iste ne mogu svrstavati ni štititi kao prirodna dobra, vec samo kao pejzažno-urbano dobro ili tvorevina sa imanentnom pejzažno i graditeljsko-urbanom i spomenicko-kulturnom strukturom, kategorijom, potrebom i kontekstom urbanog ambijenta, urbane memorije, urbanog pejzaža i urbane geografije, eko-urbane kulture itd.

Poseban znacaj imaju objekti kulturno-parkovnog nasleda, pogotovo kada gradeni (baštinjeni) rezidencijalni, gradski, narodni park, zatim svetošcu obdarene manastirska, parohijska, eparhijska, mitropolijska i patrijaršijska bašta i druge crkveno-parkovne25 i rezidencijalno-parkovne celine dostignu reprezentativna crkveno-ambijentalna, pejzažno-urbana i spomenicko-kulturna svojstva. A onda, ako su još uz to ostvarena ili prepoznatljiva stilsko-graditeljska i kreativno-stvaralacka dostignuca ili posebnosti na nivou ambijentalno-graditeljskog ili prostorno-urbanog konteksta i znacaja, a pogotovo na nivou Geštalta, navedene strukture takode mogu biti predmet zaštite26.

Kako su navedena svojstva karakteristicna za gradenu sredinu, odnosno projektovane i gradene pejzažno-arhitektonske ili kulturno-parkovne artefakte, znaci da takve strukture i celine nisu prirodne tvorevine i nemaju prirodna svojstva. Zato se iste ne mogu svrstavati ni štititi kao prirodna dobra, vec samo kao kulturno-parkovno dobro ili tvorevina sa imanentnom pejzažno i graditeljsko-urbanom i spomenicko-kulturnom strukturom, kategorijom, potrebom i kontekstom urbanog ambijenta, urbane memorije, urbanog pejzaža, urbane geografije i eko-urbane kulture.

Strukturni elemeneti i terminologija umesto fenofaznih slogana

Sada, kada je vidljivo da zbog vezivanja za boju“zelena površina” u sledecoj fenofazi može evoluirati u “žutu površinu”, evidentna je nepreciznost takvog slogana. Tako, samo na osnovu ove paralele jasno je da ovaj slogan izaziva razne fenofazne i druge izamske, mimikrijske, širokoobuhvatne, kalkulativno-alternativne, zatim neekološke, negradotvorne, kvazipreduzetnicke asocijacije.

Suštinski problem je u cinjenici da ovaj žargonizovani ili zelenom bojom podstaknuti slogan potire trecu dimenziju, gradotvorni identitet i urbanisticko-planski legalitet objekata pejzažno-arhitektonskog graditeljstva, stvaralaštva, kulture, umetnosti i nasleda. Posledice toga su nedefinisani objekti, uzurpacija i degradacija delova i celina objekata pejzažno-arhitektonskog graditeljstva, divlja gradnja, pseudourbanizacija, redukcija pejzažnog i eko-urbanog volumena u gradenoj sredini i tome slicno.

Pored toga, zelena ili žuta boja i tako obojena površina nije strukturni element pejzažno-arhitektonskih objekata. Zato ovakav fenofazni pojmovni slogan sa mimikrijskom ulogom ne može imati primenu u zakonskim rešenjima, urbanisticko-planskim dokumentima, konzervatorskim podlogama, studijama, projektima i slicno. To pogotovo nije prihvatljivo u strucnim ili naucnim delima kao što su monografije i druge publikacije, jer njegovo terminološko znacenje nije strucno-naucno utemeljeno.

Osim toga, evidentno je vrlo rastegljivo, neprecizno i uvreženo shvatanje i upotreba pojma zelenilo, kao što je to vidljivo i u naslovu publikacije „Zelenilo Beograda“. Na primer, pojam „zelenilo“, nekad se odnosi na zeleno ofarbane trotoare (Sarajevo – avgust 2008. g.), nekad na hortikulturne i druge rasadnicki i uzgojno i za tržište proizvedene vrste i povrtlarske kulture i plodove sa pijacnih tezgi, a nekad volšebno, i danas vec uvreženo i štetno, odražava se u oblasti zakonskih propisa i teorije i prakse urbanistickog planiranja gradskih parkova i drugih vrsta pejzažno-arhitektonskih struktura i artefakata.

Posledicno je tu problematican i pojam „ozelenjavanje“ koji se maksimalno, ali jednostrano i neselektivno eksploatiše u oblasti ekologije27.

Pored toga, on se vrlo nestrucno vezuje i za prostorno i urbanisticko planiranje i citavo pejzažno-arhitektonsko graditeljstvo. Na kraju pojam „zeleno“, vezuje se za pojam „eko“ i uveliko se eksploatiše u ekologiji. Ipak, ekologiju zbog toga ne možemo preimenovati u „zelenologiju“(!?).

Isto tako, ako je iz fenofaznog pojma „zeleno“ proistekao posledicni pojam „ozelenjavanje“ i ako taj pojam asocira ili je taj pojam isto što i pojam „pejzažna“(!?), shodno tome bi se i pojam „pejzažna“ mogao preimenovati u „zelena“ ili „ozelenjavajuca“(!?), pa cemo imati „zelenu arhitekturu“ ili „ozelenjavajucu arhitekturu“(!?), a u fazi žute boje imacemo „žutu arhitekturu“ ili „ožutnjavajucu arhitekturu“ (!?) i tome slicno.

Medutim, kako zelena ili žuta boja, pa i posledicni pojam „ozelenjavanje“, odnosno „ožutnjavanje“ nisu, a pejzažni elementi jesu strukturni elementi u pejzažno-arhitekturalnom oblikovanju urbanog i predeonog pejzaža, iz tog razloga se „pejzažna arhitektura“ ne može preimenovati, niti podvesti pod novi slogan „zelena arhitektura“ ili „ozelenjavajuca arhitektura“. Jer, pojmovne odrednice „pejzažna arhitektura“ ne oblikuju samo naziv ove gradograditeljske discipline u formalnom pogledu, nego posreduju i artikulišu suštinske utiske o zahtevima i znacenjima koji su povezani s njenim strukturnim elementima, a koji su u funkciji gradograditeljskog i gradotvornog oblikovanja, stvaranja i izgradnje pejzažno-arhitektonskih objekata, odnosno struktura i artefakata.

Osim toga, strukturni pejzažno-arhitektonski elementi i detalji u artificijelnoj sredini uspostavljaju prepoznatljiv dijalog delova i celine, zatim se svrstavaju unutar okvira koji cine proporcije pejzažno-arhitektonskog objekta ili volumena, koji cine oblik ili namenu planirane, projektovane i gradene pejzažno-arhitektonske jedinice, kao posebnosti datog urbanog i predeonog pejzaža, odnosno svrstavaju se u kontekst oblika, funkcija i nosioca znacenja urbane i predeone memorije, urbane i predeone morfologije, urbanog i predeonog pejzaža, urbane i predeone geografije, eko-urbane kulture28 i slicno. Iz svih ovih presecno navedenih razloga, ni pojam „ozelenjavanje“, odnosno „ožutnjavanje“, ne može imati bilo kakvu, a pogotovo strucnu primenu u oblasti pejzažno-arhitektonskog graditeljstva, stvaralaštva, kulture, umetnosti i nasleda, zatim urbanistickog i prostornog planiranja, integrativne zaštite kulturnih i prirodnih dobara, pa ni u pisanju ozbiljne publikacije na tu temu sa potpisom pejzažnog arhitekte, urbaniste, planera, arhitekte, istoricara umetnosti, ekologa i slicno.

Zaključak

Na kraju, posebno je važno artikulisanje kategorije prisutnog, poznatog i nacionalno vrednog kulturno-parkovnog nasleda29, odnosno artikulisanje i izucavanje postojeceg pejzažno-arhitektonskog graditeljstva, stvaralaštva, kulture i umetnosti. Naravno, u vezi s tim, izuzetno je važno njihovo utemeljenje u strucnu terminologiju, jer ona predstavlja primerenu strucno-naucnu podlogu koja u savremenim uslovima razvoja struke i nauke artikuliše i omogucava potrebne osnove za istraživanje, definisanje, stepenovanje, sistematizaciju, kategorizaciju, prezentaciju i izucavanje poznatih pejzažno-arhitektonsko-urbanih struktura i artefakata u teoretskom i pragmaticnom smislu, kako na lokalnom, tako i na globalnom planu.

Isto tako, to je nova prilika da se takvim odnosom i artikulisanim znanjem, iskustvom i umecem doprinese boljem kvalitetu pisane reci u toj oblasti, kako u okviru zakonodavne regulative i raznih izdavackih projekata (publikacija) tako i na nivou prostornih i urbanistickih planova, pejzažno-arhitektonskih projekata i tenderske dokumentacije, zatim integrativne zaštite kulturne i prirodne baštine, evidencije i dokumentacije, te ocuvanja, obnove, revitalizacije i održavanja objekata kulturno-parkovnog nasleda i drugih struktura pejzažno-arhitektonskog graditeljstva, stvaralaštva, kulture i umetnosti Beograda i Srbije.

Uopšte uzev, ovakav kontekst razumeavanja i uvažavanja strucne terminologije ima afirmativno i važno mesto u integrisanju, artikulisanju i sintetizovanju elementarnih oblika eko-urbane kulture, zatim vrednih i oplemenjenih, ambijentalnih i pejzažno-urbanih celina u okvirima planskih graditeljsko-urbanih matrica, koje su u funkciji održivog opstanka i eko-urbanog razvoja lokalnih zajednica u gradovima i drugim naseljima Srbije, pa i šireg regiona.

Zaključno integrisanje i artikulisanje savremene vizije i koncepta

Dakle, ovde su evidentna nastojanja autora da ovim radom doprinese eliminisanju uvreženih, okoštalih, nepreciznih, kvazistrucnih, prevazidenih i ovde kriticki analiziranih i kontraproduktivnih pojmovnih slogana u uvodno pomenutim oblastima. Isto tako, nakon višegodišnjeg istraživanja i proucavanja terminoloških odrednica, evidentne su savremene potrebe u afirmisanju, artikulisanju, integrisanju i uvodenju u teoriju i praksu relevantnih i strucno-naucno utemeljenih pojmova iz širokog spektra pejzažno-arhitektonsko-urbanisticke terminologije.

Ovakav pristup neminovno je doveo do anticipiranja savremene vizije i koncepta koji su postali nužnost aktuelnog trenutka i afirmativnih stremljenja, dostignuca i razvoja gradograditeljskih disciplina. Osim toga, oni su u interesu neophodnog transformisanja uvreženih i štetnih propisa u okvirima postojece legislative i zakonske regulative, ali i razvoja savremene teorije i prakse pejzažne arhitekture, prostornog i urbanistickog planiranja, integrativne zaštite kulturnog i prirodnog nasleda, evidencije i dokumentacije kulturno-parkovne baštine i slicno.

Ovde se nesumnjivo radi o aktuelnim i savremenim potrebama, koje su pre svega podstaknute kvazipreduzetnickom agresijom investitorsko-urbanistickog lobija i posledicno nazadnim tendencijama u pejzažno-arhitektonsko-urbanistickoj teoriji i praksi. Ovakvom stanju stvari prethodilo je sve vece i agresivnije uplitanje i delovanje, najpre centralno-državnih institucija u oblasti gradograditeljstva oko polovine 20. veka, a pred kraj 20. i pocetkom 21. veka i investitorsko-urbanistickog lobija i kvazipreduzetnickih grupa. Nesumnjivo da su ovakvi odnosi, stanje i problemi podstakli istraživanje i Ksenije Petovar i drugih. Ona je 2003. g. dosledno ukazala na nezadovoljavajuce stanje i odnose stvari i razne negativne efekte koji su od štetnog uticaja na gradograditeljstvo, odnosno upravljanje i korišcenje gradskog gradevinskog zemljišta, zaštitu urbane i životne sredine i održivi ekourbani razvoj Beograda, a posledicno i drugih gradova i naselja u Srbiji.

Uvreženo i štetno ponašanje prema gradenoj i životnoj sredini na užem i širem planu, na koje je ukazala Ksenija Petovar i u formi naslova ...“naši gradovi izmedu države i gradana“...30, sve više utice na umnožavanje negativnog ekološkog nasleda kroz razne oblike uzurpacija delova i celina objekata pejzažno-arhitektonskog graditeljstva i divlje gradnje, cije su posledice sve veca suburbanizacija i pseudourbanizacija gradova i naselja.

Nadalje, u takvom okruženju, kao jedna neminovnost pokazala se potreba za istraživanjem kauzalnih veza i odnosa izmedu i unutar gradograditeljskih disciplina, kao što su arhitektura, urbanisticko i prostorno planiranje, pejzažna arhitektura, integrativna zaštita kulturnog i prirodnog nasleda, ocuvanje i obnova kulturno-parkovne baštine i ekologija koje u znacajnoj meri participiraju u planiranju, izgradnji i održivom ekourbanom razvoju gradova i naselja.

Upravo na temeljima takvog višedecenijskog traganja kao imperativnog, imanentnog, integrativnog i kompatibilnog dela u okvirima istraživackog proucavanja veza i odnosa izmedu i unutar pomenutih gradograditeljskih disciplina, uocen je deo pojmovnih odrednica koje kao poseban problem u pomenutim okolnostima doprinose sve vecoj legalizaciji suburbanizacije i pseudourbanizacije u gradovima i naseljima. One su u ovom radu istaknute kao posebni patenti koji su integrisani u zakonskim propisima i plansko-urbanistickim dokumentima, a upotrebljavaju se i u raznim studijama, projektima, tenderskoj dokumentaciji, strucnoj literaturi i drugim publikacijama afirmišuci kontraproduktivne asocijacije, funkcije, mesto, ulogu i znacenje objekata, struktura i artefakata pajzažno-arhihtektonskog graditeljstva, pejzažne arhitekture kao eklekticke discipline u okvirima urbanistickog i prostornog planiranja, integrativne zaštite i slicno. Osim toga, ovakvi patenti su u funkciji sve veceg redukovanja eko-urbanih volumena, što neminovno utice na umnožavanje negativnog ekološkog nasleda, ucestalo narušavanje kvaliteta životne sredine i održivog eko-urbanog razvoja.

Iako je u ovom radu vec istaknuto koje su pojmovne odrednice štetne i koje su vidljivo primenjivane i u pisanju ovog teksta afirmativne, ipak ce se u okviru ovog zakljucka artikulisati neka važna pravila i deo pravilnih i nepravilnih pojmovnih odrednica koje ce u nastupajucoj buducnosti biti od koristi za afirmisanje savremene pejzažno-arhitektonsko-urbanisticke terminologije. Pomenuta pravila i pojmovne odrednice strucno su utemeljene u suštinu pejzažno-arhitektonskog graditeljstva. Zatim, one proisticu iz suštine i znacenja, mesta i uloge pejzažno-arhitektonskih struktura, cine podlogu za afirmisanje i artikulisanje gradotvornih i strukturnih elementa pejzažno-urbanih ili pejzažno-arhitektonskih objekata i celina u oblikovanju slike grada, artikulisanju urbane morfologije, memorije, geografije, pejzaža i eko-urbane kulture. Oni se kao takvi isticu i afirmišu, te su zbog toga važni i potrebni u savremenoj primeni u pomenutim oblastima graditeljstva, stvaralaštva, kulture, umetnosti i nasleda.

Pravila - na tragu sopstvenog identiteta

U vezi s tim, ovde je potrebno istaci prvo i osnovno pravilo, da delatnost pejzažne arhitekture kao eklekticke gradograditeljske discipline nije proucavanje, planiranje, projektovanje, podizanje i održavanje tzv. sistema zelenila, tzv. zelenih površina, tzv. ozelenjavanja gradova i naselja i tsl.

Predmet njene delatnosti ili interesa u vezi planiranja, projektovanja, izgradnje, održavanja, obnove, zaštite, revitalizacije, istraživanja i proucavanja jesu objekti, strukture i artefakti pejzažno-arhitektonskog graditeljstva. Njen osnovni zadatak je da kroz strucno-naucne metode u okvirima sopstvene teorije i prakse prethodi, vodi, artikuliše i doprinosi razvoju savremenog planiranja, projektovanja, izgradnje, održavanja, zatim istraživanja, analize, evidencije, dokumentacije, zaštite, obnove, revitalizacije i proucavanja „3D“ struktura ili celina, objekata ili jedinica i artefakta kao vrednih ostvarenja ili dela pejzažno-arhitektonskog graditeljstva, stvaralaštva, kulture, umetnosti i nasleda.

Iz navedenog konteksta jasno proizlazi i delokrug rada pejzažnih arhitekata i drugih koji u toj oblasti imaju interes, rade i deluju, odnosno strucno-naucnim metodama i snagom imaginativne energije stvaraju i kreiraju, iskustvom i znanjem planiraju, projektuju, grade, istražuju i proucavaju pejzažno-arhitektonsko-urbane sisteme, paradigme, forme, objekte i resurse u gradenoj sredini i izvan nje.

Sledece važno pravilo u vezi s tim jeste da se u teoriji i praksi, odnosno strucnoj i naucnoj literaturi mora graditi i razvijati svest o tome:

- da u srpskim uslovima egzistira parkovno-urbana i vrtno-ambijentalna kultura, umetnost i tradicija koja je nerazdvojni deo pejzažno-arhitektonskog graditeljstva, stvaralaštva, kulture, umetnosti i nasleda,

- da su srpsko parkovno-urbano i vrtno-ambijentalno graditeljstvo, kultura i naslede duboko ukorenjeni u našu graditeljsko-urbanu i opštu kulturu, duhovnost, umetnost i stvaralaštvo,

- da srpska parkovno-urbana i vrtno-ambijentalna kultura, umetnost i tradicija, odnosno pejzažno-arhitektonsko graditeljstvo, stvaralaštvo, kultura, umetnost i naslede na ovim prostorima ima svoj identitet i kontinuitet koji ih svrstavaju u kontekst gradenih i gradotvornih i ekološki vrednih i tradicionalnih resursa, oblika, funkcija i nosioca znacenja u gradenoj sredini,

- da su parkovno-urbana i vrtno-ambijentalna kultura, umetnost i tradicija, odnosno pejzažno-arhitektonsko graditeljstvo, stvaralaštvo, kultura, umetnost i naslede kompatibilni sa drugim gradograditeljskim disciplinama kroz graditeljsko-urbanu istroriju,

- da arhitektonsko-urbani i parkovni i drugi pejzažno-arhitektonski oblici i strukture medusobno korespondiraju u prostoru i vremenu i da se kulturološki, gradotvorno, arhitekturalno i funkcionalno uslovljavaju i dopunjuju,

- da je u takvoj korelaciji prepoznatljiv graditeljsko-urbani, kreativno-stvaralacki i gradotvorni kontekst planiranih, projektovanih i gradenih pejzažno-arhitektonskih jedinica i ostvarenja, koji definitivno podrazumeva pejzažnu arhitekturu, odnosno pejzažno-arhitektonsko oblikovanje prostora, a ne vrtlarenje i tzv. ozelenjavanje,

- da iz svih ovih razloga, pejzažno-arhitektonske strukture i objekti predstavljaju gradotvorne, alternativne i suptilno oblikovane, integrisane i sintetizovane jedinice i artefakte koji cine vrhunske pejzažno-ambijetalne i prostorno-graditeljske, odnosno prelazne, kreativno-urbane, specificno sazdane, gradene, oblikovane i urbano i podnebljem uslovljene, ali i graditeljski stvorene sinteticke, morfološke i pejzažno-arhitekturalne forme i paradigme, veze i odnose prema neposrednom predeonom pejzažu.

Nadalje, u odnosu na prethodno izrecene cinjenice, sledece pravilo predpostavlja potrebu razumevanja rada i delovanja u okviru ove gradograditeljske discipline. U vezi s tim, od suštinskog je znacaja uvodenje relevantnih i strucno-naucno utemeljenih pojmovnih odrednica:

- koje izražavaju duh stvaranja, rada i delovanja u ovoj oblasti,

- koje su povezane sa gradenom sredinom, prostorom i pejzažem koji su predmet interesa, stvaranja, oblikovanja i uredenja istih,

- koje posreduju i utiske o pejzažno-arhitektonskom graditeljstvu, stvaralaštvu, kulturi, umetnosti i nasledu, ali i utiske i strukturu o objektima i njihovim znacenjima koja su povezana sa oblikovanjem mesta, prostora, pejzaža i gradene sredine, održivim, eko-urbanim i prostornim razvojem.

U vezi s ovakvom prethodnicom i kontekstom razumevanja stvaranja, rada i delovanja u okviru ove gradograditeljske discipline, kao i s njenim nazivom, proizašle i nametnule su se pojmovne složenice: pejzažno-arhitektonske strukture ili celine, objekti ili jedinice, artefakti ili ostvarenja. One predstavljaju strucno i naucno utemeljenu artikulaciju pejzažno-arhitektonskih, prostorno-pejzažnih, graditeljsko-ambijentalnih i eko-urbanih svojstava, elemenata, sadržaja, objekata i dobara. Pojmovi u kontekstu ove složenice su važni i oni definitivno, umesto pojmova „zelenilo“ i „zelene površine“, moraju biti integrisani i primenjivi kao precizne pojmovne odrednice i savremeni strukturni elementi pejzažno-arhitektonsko-urbane terminologije.

Oni nemaju alternativu, niti bilo kakav prizvuk nerazumljivog, dvosmislenog ili virtuelnog u teoriji i praksi integrativne zaštite, urbanistickog i prostornog planiranja, projektovanja, izgradnje, obnove, vrednovanja, revitalizacije i održavanja imanentnih i kompatibilnih fizickih struktura kulturno-parkovnog nasleda, odnosno pejzažno-arhitektonsko-urbanog graditeljstva, stvaralaštva, kulture i umetnosti. Oni definitivno artikulišu gradotvorni identitet, plansko-urbanisticki legalitet i fizicnost svih vrsta pejzažno-arhitektonskih objekata i struktura u artikulisanom sistemu kulturno-parkovne baštine i novogradenih pejzažno-urbanih celina, oblika i resursa.

Sledece važno pravilo jeste uvažavanje cinjenice o postojanju kulturno-parkovnog nasleda koje može imati lokalni, regionalni i nacionalni znacaj. Ova cinjenica nije poznata u našoj legislativi i zakonodavnoj regulativi, integrativnoj zaštiti kulturnih i prirodnih dobara, urbanistickoj i pejzažno-arhitektonskoj teoriji i praksi, što znaci da do skoro nije ni terminološki bila prisutna u strucnoj, naucnoj i široj kulturnoj javnosti.

Ovakvo diferenciranje, razvrstavanje i sistematizacija kulturno-parkovnog nasleđa, imaju svoje uporište u cinjenici da raznovrsno graditeljsko-urbanisticko naslede cine razne fizicke strukture (artefakti) gradene sredine. U takvom širem okviru graditeljsko-urbane baštine, zasebnu i vrednu skupinu cine objekti kulturno-parkovnog nasleda, koji kao elementi urbanog ili kulturnog pejzaža oplemenjuju i gradotvorno artikulišu pejzažno-urbanisticke siluete, poteze, ambijente i celine. Na taj nacin, pejzažno-arhitektonski artefakti sa istaknutim spomenicko-kulturnim vrednostima i svojstvima, od kojih neki i na nivou Geštalta, cine i artikulišu strukturne dominante i tekovine kulturno-parkovnog nasleda, pejzažno-arhitektonsko-urbanog sistema i graditeljsko-urbane matrice.

Raznorodne strukture i objekti kulturno-parkovnog nasleda, predstavljaju citljive i razumljive pejzažno-arhitektonske artefakte, ali i oblike specificnog kreativno-stvaralackog umeca, prenošenja i negovanja parkovne kulture nekog naroda, civilizacije ili vremena u kojem su nastali. Oni su izraz iskonske potrebe coveka za uredenim, oplemenjenim i negovanim pejzažno-urbanim ambijentom i njegovom asocijativno-transcedentnom energijom, te njegovih duhovnih, stvaralackih i vrtno-graditeljskih aktivnosti, opredelenja i stremljenja. Na taj nacin, u svakom parkovno gradenom ambijentu prepoznatljiva je stvaralacka imaginacija njegovih anonimnih i poznatih vrtograditelja. Upravo u tako gradenim parkovno-urbanim ostvarenjima, aplicirana su kreativno-stvaralacka pregnuca, stremljenja i tehnološko-graditeljska dostignuca vremena u kojem je ono nastalo. Tako gradeni i retko baštinjeni objekti kulturno-parkovnog nasleda u zavisnosti od vremena nastanka, kao i druga kulturna dobra, neminovno odražavaju Volksgeist („duh nacije“) i Zeitgeist („duh vremena“).

Za afirmisanje pejzažno-arhitektonsko-urbane terminologije, trebaju se uvažavati kao pravila i sledece cinjenice:

- da planirani, projektovani i gradeni park, odnosno nasledene „3D“ strukture kulturno-parkovnog nasleda i drugi pejzažno-arhitektonski objekti i artefakti ne mogu biti „2D“ zelene površine, jer je zeleno obojena ili neobojena površina, samo jedan deo ili dimenzija bilo koje „3D“parkovno-urbane ili pejzažno-arhitektonske strukture (parka, vrta, skvera, ili neke druge graditeljske strukture itd.),

- da je nemoguce projektovati zelenu površinu da bi se po tom projektu izgradio neki pejzažno-arhitektonski objekat (park), kao što nije moguce projektovati gradevinsku površinu da bi se po tom projektu izgradio neki stambeni ili poslovni objekat,

- da planirani, projektovani i gradeni park, odnosno nasledene „3D“ parkovno-urbane ili pejzažno-arhitektonske strukture ne mogu biti prirodna dobra, jer zaštita prirodnih dobara podrazumeva zaštitu prirodnih tvorevina, procesa i svojstava, što znaci da samo park ili grad prepušteni prirodnim procesima, odnosno zapušteni ili napušteni, može postati šuma ili prirodna tvorevina,

- da je inkompatibilno i strucno neutemeljeno da se u urbanistickom, odnosno regulacionom planu bilansiraju površine svih drugih fizickih struktura, a samo se tzv. zeleno obojene površine madionicarski u takvim bilansima potpisuju pod planirane ili postojece fizicke („3D“) strukture, da bi se nakon toga ponovo iskazale (bilansirale) kao nekakve „2D“ zelene površine, pa se u bilansu, umesto površine fizicke „3D“ strukture ili poznatog pejzažno-arhitektonskog objekta, volšebno nalazi izracunata površina površine.

Utemeljene pojmovne odrednice

Nakon prezentovanja važnih pravila, ovde se navodi grupa pravilnih i nepravilnih pojmovnih odrednica. To je potrebno radi lakšeg razlikovanja štetne i prevazidene od savremene ili afirmativne pejzažno-arhitektonsko-urbanisticke terminologije.

Pravilne pojmovne odrednice

1. pejzažno-arhitektonsko graditeljstvo, stvaralaštvo, kultura, umetnost i naslede (može i pejzažno-urbano graditeljstvo, stvaralaštvo...)

2. kulturno-parkovno naslede ili dobra (može i kulturno-parkovna ili parkovno-urbana baština ili dobra)

3. pejzažno-arhitektonska struktura ili celina (može i pejzažno-urbana struktura ili celina)

4. pejzažno-arhitektonski objekat ili jedinica

(može i pejzažno-urbani objekat ili jedinica)

5. parkovno-urbani objekat ili jedinica ili struktura (može park, objekat parka ili parkovna jedinica ili parkovna struktura)

6. parkovno-rezidencijalni objekat ili struktura (može rezidencijalni park ili rezidencijalna parkovna struktura)

7. vrtno-urbani objekat ili jedinica ili struktura (može vrt, vrtna jedinica ili vrtno-rezidencijalna struktura)

8. pejzažno-arhitektonski artefakt (može i pejzažno-urbani artefakt)

9. pejzažno-arhitektonsko delo ili ostvarenje (može i pejzažno-urbano delo ili ostvarenje)

10. pejzažno-arhitektonska tvorevina (može i pejzažno-urbana tvorevina)

11. sistem pejzažno-arhitektonskih struktura ili celina (može i sistem pejzažno-urbanih struktura ili celina)

12. sistem pejzažno-arhitektonskih objekata ili jedinica (može i sistem pejzažno-urbanih objekata ili jedinica)

13. pejzažno-arhitektonsko-urbani sistem

14. pejzažno, parkovno, vrtno ambijentalna celina

15. izgradnja pejzažno-arhitektonskih struktura, objekata (može izgradnja pejzažno-urbanih objekata, struktura...)

16. planiranje pejzažno-arhitektonskih objekata, struktura (može planiranje pejzažno-urbanih objekata, struktura...)

17. projektovanje pejzažno-arhitektonskih objekata, struktura (može projektovanje pejzažno-urbanih objekata, struktura...)

18. Idejni ili glavni pejzažno-arhitektonski projekat parka, projekat skvera, vrta, itd.

Nepravilne pojmovne odrednice

1. gradsko ili urbano zelenilo

2. prirodna dobra

3. zelena površina, zelenilo

4. javna, slobodna, zelena površina

5. javna parkovska površina

6. zelena površina poslovnog objekta

7. zelena površina

10. prirodna tvorevina

11.sistem zelenih površina

12. sistem gradskog zelenila

13. sistem zelenih površina

14. zelena ili otvorena površina

15. ozelenjavanje

16. planiranje zelenih površina

17. projektovanje zelenih površina

18. projekat zelene površine, projekat zelenila, hortikulturalni projekat, projekat ozelenjavanja

Slike

Slika 1 Publikacija „Zelenilo Beograda“, Beograd, 2006.

Slika 2 Publikacija „Zaštićena prirodna dobra Beograda – zapis 2008.“, Beograd 2008

Slika 3 Potez danas degradiranih, a u evidenciji kulturnih dobara i plansko-urbanističkoj dokumentaciji nepoznatih secesijskih predvrtova u Krunskoj ulici u Beogradu

Slika 4 Restitucija, rekompozicija ili replika? secesijskog predvrta u Beogradu na uglu Krunske i Prote Mateje Nenadovića (2004.g.)

Slika 5 Planirani, projektovani i građeni Akademski park u Beogradu zaštićen kao prirodno dobro – Šta je tu delo prirode ili prirodna tvorevina? 

Slika 6 Projektovani i planski izgrađen rezidencijalni kraljevski kompleks dvoraca i Dvorske bašte sa ornamentalnom strukturom – danas Skupštine grada i rezidencije predsednika Republike Srbije u ulici Srpskih vladara – šta je tu delo prirode ili prirodna tvorevina?

Slika 7 Planski izgrađen Gradski park u Vršcu - deo degradiranih i zapuštenih ornamentalnih struktura sa fontanom i okolnim ambijentom (foto 2006. g.) – šta je tu delo prirode? 

Slika 8 Stari dvor Mitropolije karlovačke u Sremskim Karlovcima sa rezidencijalno-parkovnom strukturom poznatom kao prva Mitropolijsko-patrijaršijska dvorska bašta iz 1720. g.; Njena evidentna i poznata stilsko-graditeljska, rezidencijalno-ambijentalna i spomeničko-kulturna svojstva nisu vrednovana i zato je nepoznata  kao kulturno dobro  

Reference

1. Cumi Bernard (Tschumi Bernard) (2004.), Arhitektura i disjunkcija, AGM, Zagreb.

2. Cerimovic Lj. Velimir (1994.), Kulturno-parkovno naslede Beograda, Zbornik radova sa Savetovanja „Zelenilo u urbanistickom razvoju Beograda“ (23.-24. 11.1994. g.), Udruženje inženjera Beograda, Beograd.

3. Cerimovic Lj. Velimir (2003.), Obnova duhovnih, graditeljskih i pejzažnih vrednosti Vojvodine, Monografija II sa Medunarodne eko-konferencije 2003. „Zaštita životne sredine, gradova i prigradskih naselja“ (24.-27.09.2003. g.), Ekološki pokret grada Novog Sada, Novi Sad.

4. Cerimovic Lj. Velimir (2005.), Edemski vrt Beograda, “Vecernje novosti”- beogradsko izdanje-dodatak Kultura, Godina LII, 07.septembar 05.g.

5. Cerimovic Lj. Velimir (2005.), Pola veka za Evropom, “Vecernje novosti”- beogradsko izdanje-dodatak Kultura, Godina LII, 30. novembar 05.g.

6. Cerimovic Lj. Velimir (2006.), Kulturno-parkovno naslede Srbije, Zbornik radova sa Konferencije „Prirodni resursi – osnova turizma” sa medunarodnim ucešcem (17.–19.04.2006. g.), Pokrovitelj Konferencije – Ministarstvo nauke i zaštite životne sredine Republike Srbije, Casopis „ECOLOGICA” - Posebno tematsko izdanje, Broj 12. – Godina XIII, Beograd.

7. Cerimovic Lj. Velimir (2006.), Planski dokumenti, terminologija, legislativa i kulturno-parkovno naslede, Zbornik radova sa simpozijuma ”Rekonstrukcija i revitalizacija grada” (21.-22.11.2006.g.), Društvo urbanista Beograda, Beograd.

8. Cerimovic Lj. Velimir (2007.), Pravoslavna crkvena porta u prvoprestolnickoj Arhiepiskopiji Mitropolije karlovacke – razvoj i tipologija oblika, neobjavljena doktorska disertacija, Biblioteka FTN – Departman za arhitekturu i urbanizam Univerziteta u Novom Sadu.

9. Cerimovic Lj. Velimir (2007.), Štete zbog uvrežene i neprimerene terminologije, Casopis za urbanizam, arhitekturu i dizajn «Arhitektura», Broj 109., Klub arhitekata & Arhitektonski forum, Beograd – Podgorica januar 07.g.

10. Cerimovic Lj. Velimir (2007.), Ekourbana (ne)kultura i globalno zagrevanje, Casopis za urbanizam, arhitekturu i dizajn «Arhitektura», Broj 115., Klub arhitekata & Arhitektonski forum, Beograd – Podgorica juli 07.g.

11. Cerimovic Lj. Velimir (2007.), Sremski Karlvoci i Dalj – prestolni centri Karlovacke mitropolije, Izdavacki fond Arhiepiskopije Beogradsko- karlovacke & Udruženje Srba iz Hrvatske, Beograd.

12. Cerimovic Lj. Velimir (2007.), Ekourbana (ne)kultura ugrožava kvalitet vazduha u urbanim sredinama, Zbornik radova sa XXXV savetovanja sa medunarodnim ucešcem „Zaštita vazduha 2007“- kvalitet vazduha u zaštiti životne sredine (6.-7.11.2007.g.), Privredna komora Srbije – Odbor za zaštitu životne sredine i održivi razvoj, Društvo za cistocu vazduha Srbije; Pokrovitelji Ministarstvo nauke Republike Srbije i Ministarstvo zaštite životne sredine Republike Srbije, Beograd.

13. Cerimovic Lj. Velimir (2008.), Plansko-urbanistacka terminologija na štetu ekourbanih resursa, Knjiga apstrakata i Zbornik radova sa Medunarodne naucne konferencije ”Životna sredina danas” (21.–23.04.2008. g.), Pokrovitelj Ministarstvo nauke Republike Srbije, Casopis „ECOLOGICA” – Posebno tematsko izdanje, Broj 16. – Godina XV, Beograd.

14. Cerimovic Lj. Velimir (2008.), Kulturno-parkovno naslede Srbije kao vredan graditeljsko-urbani i eko-turisticki resurs, Zbornik sa Prvog kongresa eko-turizma Srbije (Iriški venac 13.-15.10.2008. g.), Ekološki pokret Sremska Mitrovica – Centar za razvoj eko i ruralnog turizma, Sremska Mitrovica.

15. Cerimovic Lj. Velimir (2008.), Pseudourbanizacija ugrožava kvalitet vazduha u gradovima i naseljima Srbije, Zbornik radova sa Medunarodnog strucno-naucnog skupa „Kvalitet zaštite vazduha 2008“ (20.-21.10.2008. g.), Privredna komora Srbije – Odbor za zaštitu životne sredine i održivi razvoj i Društvo za cistocu vazduha Srbije, Beograd.

16. Cerimovic Lj. Velimir (2008.), Ocuvanje i zaštita postojeceg – danas još nepoznatog kulturno-parkovnog nasleda u uslovima globalnih promena, Treca regionalna konferencija o integrativnoj zaštiti „Ocuvanje kulturnog i prirodnog nasljeda u uslovima globalnih promjena“ (3.-4.11.2008.g.); Pokrovitelji Univerzitet za mir Ujedinjenih nacija – Evropski centar za mir i razvoj Beograd & Ministarstvo prosvjete i kulture Republike Srpske Banjaluka & Republicki zavod za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeda Banjaluka & Grad Banjaluka, Banjaluka.

17. Cerimovic Lj. Velimir (2008.), Plansko-urbanisticka i zakonodavna terminologija u funkciji pseudourbanizacije, Zbornik radova sa Simpozijuma „Nova urbanost – integracija dezintegracija grada?“ (27.-28.11.2008.g.), Društvo urbanista Beograda, Beograd.

18. Ðukanovic Zoran, Lalovic Ksenija, Milic A. Vladimir, Mitrovic Biserka (1994.), Problemi u urbanistickom planiranju zelenih površina u novijim naseljima u Beogradu, Zbornik radova sa Savetovanja „Zelenilo u urbanistickom razvoju Beograda“, Udruženje inženjera Beograda, Beograd.

19. Korac Jasna (2004.), Stari parkovi Banata, Izdavacka kuca Draganic & Zavod za zaštitu prirode Srbije, Beograd.

20. Milanovic Hranislav (2006.), Zelenilo Beograda, JKP „Zelenilo-Beograd“, Beograd.

21. Mladenovic Ivica, Nova srpska arhitektura, Projekat Rastko – Istorija srpske kulture, http://www.rastko.org.rs/isk/isk_16.html

22. Nedeljkovic Rastimir - Yves (2006.), Tragovi kulture u predelu – poruke sprega coveka i prirode, Zbornik radova Prve regionalne konferencije o integrativnoj zaštiti „Kulturni pejzaž – savremeni pristup zaštiti kulturnog i prirodnog nasleda na Balkanu“, ECPD Univerziteta za mir UN, Banjaluka - Beograd.

23. Nikezic Zoran (2007.), Gradena sredina i arhitektura, Arhitektonski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd.

24. Petovar Ksenija (2003.), Urbana sociologija – naši gradovi izmedu države i gradana, Geografski fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd.

25. Princ Diter (Printz Dieter) (2006./2008.), Urbanizam, Svezak 1. i 2., T.-knjiga&Arhitektonski fakultet Sveucilišta u Zagrebu, Zagreb.

26. Stevovic Svetlana & Vasilski Dragana (2008.), Ozelenjavanje i hidrotehnicko rešenje ravnih krovova i fasada u funkciji ekološke ravnoteže urbanih sredina, Zbornik radova sa Simpozijuma „Nova urbanost – integracija dezintegracija grada?“ (27.-28.11.2008.g.), Društvo urbanista Beograda, Beograd.

27. Šcitaroci Obad Mladen (1992.), Hrvatska parkovna baština – zaštita i obnova, Školska knjiga, Zagreb.

28. Šekaric Branka (2006.), Koncept kulturnog pejzaža u kontekstu ocuvanja kulturnog i prirodnog nasleda, Zbornik radova Prve regionalne konferencije o integrativnoj zaštiti „Kulturni pejzaž – savremeni pristup zaštiti kulturnog i prirodnog nasleda na Balkanu“, ECPD Univerziteta za mir UN, Banjaluka- Beograd.

29. Vujicic Dragan (2006.), Ocuvanje i obnova parkova i parkovske umetnosti u rekonstrukciji i revitalizaciji grada, Zbornik radova sa simpozijuma „Revitalizacija i rekonstrukcija grada“ Društvo urbanista Beograda, Beograd.

30. Vucenovic Svetislav (1994.), Urbano naslede izmedu razgradnje i obnove, Savetovanje „Prostorno i urbanisticko planiranje i graditeljsko naslede“ (19.-20.03.1992. g.), Glasnik Društva konzervatora Srbije, Broj 18., Beograd.

31. Zašticena prirodna dobra Beograda - zapis 2008., Grad Beograd – Gradska uprava - Sekretarijat za zaštitu životne sredine i Zavod za zaštitu prirode Srbije, Beograd.

32. Nacrt zakona o zaštiti i unapredivanju zelenih površina, Uprava za zaštitu životne sredine, oktobar 2006. g. http://www.ekoserb.sr.gov.rs

33. Zakon o planiranju i izgradnji, Službeni glasnik R. Srbije, broj 47/2003.

34. Zakon o zaštiti životne sredine, Službeni glasnik R. Srbije, broj 35/2004.

35. Zakon o kulturnim dobrima, Službeni glasnik, R. Srbije, broj 71/94.

36. Generalni plan “Beograd 2021”., Službeni glasnik R. Srbije, broj 27/2003.

37. Generalni urbanisticki plan grada Sremskih Karlovaca, „Urbanizam” Zavod za urbanizam Novi Sad, Novi Sad 1994. g.

38. http://www.mtsmondo.com/news/vesti/storyPrnt.php?vest=106914