Lever building

Težnja da se građevine protegnu u visinu predstavlja još od antičkih vremena vezu mitskog i simboličkog, povezuje različite civilizacije i narode: Vavilonska kula je, uostalom, najslavniji prototip oblakodera. Čovek je, još od preistorijskog doba pridavao ritualni i simbolički značaj delovima prirode koji su dostizali velike visine poput planinskih vrhova, stogodišnjih stabala, stena i usamljenih grebena. U antičkim vremenima, u srednjem veku, u renesansi, nije bilo grada bez kule, visokog zvonika, ili gotičkog tornja.
Visoka gradevina, koja se uzdiže nad krovovima grada, gotovo uvek je bila u središtu naselja. Može se utvrditi da kula, zamak, toranj katedrale, uglavnom označavaju samo srce naseljenog mesta, a to, nesumnjivo, predstavlja semantički znak blisko vezan za religiju, za političku vlast i, najzad, za određene životne filozofije. U antičkoj Grčkoj, na primer, svi javni obredi su se održavali na vrhu nekog brda ili uzdignutog terena osposobljenog za ovu svrhu: to je bio Akropolj. U pretkolumbovskoj Americi, Maje i Acteci su obožavali svog boga na vrhu zdanja koje je u obliku piramide dominiralo okolinom; u srednjovekovnim gradovima katedrala je bila simbol stremljenja k bogu izražen u kamenu, pa je stoga često, naročito u gotici čije je osnovno obeležje naglašena vertikala, to stremljenje ka bogu dostizalo vrhunac baš u velikim crkvama.
Analogno tome, u modernim gradovima oblakoder u izvesnom smislu predstavlja simboličan oblik, sliku tehnološkog društva i njegovih dostignuća. Međutim, u gradovima stare Evrope oblakoder je i danas ređa pojava, nova u poređenju sa urbanim continuum-om oniskih zgrada, i baš zbog te izuzetnosti dobija naročit značaj, a u američkim gradovima, u prvom redu u Njujorku i Čikagu, stalna primena ovog tipa gradnje u samom središtu gradskog centra stvara utisak smenjivanja lančanih vizura nalik na planinske vence, što u paradoksalnom smislu izgleda kao povratak prirodi, a i suprotstavlja se širenju bezličnih predgrađa.
Toj slici dive se posetioci koji morem prilaze Manhatnu, ali te ogromne zgrade ostavljaju drugačiji utisak kad se posmatraju s tla. Gledan izbliza, sa ulice, oblakoder se gotovo gubi u gradskom prostoru u kojem reklame, svojim vizuelno-zvučnim čarima, zaokupljaju svu pažnju i u potpunosti oduzimaju arhitekturi njenu komunikacijsku ulogu: gubi se poimanje gradevinskog bloka kao celine. Na taj način oblakoder dobija, u visini očiju, isključivo znakovnj karakter, sličan onome koji su imali egipatski obelisci u renesansnom papskom Rimu. I kao što papska vlast stavlja na obeliske krst da bi progutala paganske simbole, tako i na neboderima današnjih metropola nalazimo isto toliko uočljive simbole naše civilizacije: radijske i televizijske antene.
Ako, pak oblakoderom smatramo bilo koju gradevinu čije razmere uveliko prevazilaze uobičajene, onda treba reći da prvi američki oblakoder nije podignut ni u Njujorku, ni u Čikagu, već u prestonici Sjedinjenih Američkih Država: to je spomenik Džordžu Vašingtonu, podignut između 1848. i 1884. u središtu monumentalno uređenog prostora koji se pruža od Kapitola do Bele kuće. Nekoliko godina (do izgradnje Ajfelove kule) ogromni beli obelisk bio je i najviša gradevina na svetu, s obzirom na to da je bio deset i po metara viši od Keopsove piramide i jedanest metara viši od vrha kupole Svetog Petra u Vatikanu. Ako u oblakodere ubrajamo višespratnu polufunkcionalnu strukturu, onda primat (na stranu njujorški primerci iz sedamdesetih godina prošlog veka) pripada Montauk Bloku, zdepastoj građevini od opeke visokoj deset spratova koju su posle 1880. podigli u Čikagu Bernam i Rut.
Baš u Čikagu je krajem prošlog veka zbog koncentracije trgovinskih i industrijskih delatnosti u skučenim urbanim zonama prvi put promenjen odnos između vrednosti zemljišta i mogućnosti koje pruža za gradnju. Stoga se prišlo izučavanju novih tipova arhitekture koji bi dopuštali optimalno iskorišćavanje prostora i istovremeno zadovoljile simboličko-reprezentativne zahteve. Rekonstrukcija grada, koju su započeli arhitekti kao što su Vilijam le Baron Dženi, V. V. Boington, V. Flolaberd, M. Rouč i pre svih L. H. Salivan, dovela je do tehnološkog i oblikovnog definisanja oblakodera, kao tipa gradevine s čeličnim skeletom, sa fundiranjem u vidu "splava" i velikim ničim presecanim zastakljenim površinama. Primeri takvih oblakodera su mnogobrojni i razasuti širom Sjedinjenih Američkih Država, od Čikaga (gde su zanimljivi Tacoma Building iz 1889. i Monadnock Building iz 1891
- oba su gradili Holaberd i Rouc - kao i Reliance Building iz 1890-1895, Bernama i Ruta) do Sent Luisa (Wainwright Building, iz 1891, Salivena i Adlera) i Njujorka gde je već 1913. Woolworth Building, oblakoder stila koji podseća na gotički, delo Kesa Džilberta, dosezao do poštovanja vredne visine od 241 metar. Zapravo je u Njujorku, početkom ovog veka, ovaj tip arhitekture toliko preovladao da je definitivno odredio izgled grada. Sinteza tehnološke evolucije, kovencionalnih vidova i inovacija u drugoj generaciji oblakodera, doživela je svoj veliki trenutak s Liver Bildingom.
Liver Bilding, komercijalno sedište kompanije Lever Brothers, projektovan je u studiju S.O.M., osnovanom tridesetih godina, i predstavljao je prekretnicu u profesionalnom radu arhitekata L. Skidmora, Ovingsa i Merila. Ne zbog apsolutnog primata koji je medu opekom zidanim višespratnicama Manhatna uživala ova zgrada tih godina, već pre svega stoga što je predstavljala potvrdu profesionalne zrelosti biroa S.O.M., tima arhitekata koji je i pre toga privukao priličnu pažnju izgradivši nekoliko velikih zdanja. Liver Bildingu su prethodila ostvarenja kao što su Manhattan House u Njujorku, Terrace Plaza Hotel u Sinsinatiju, Brooklyn Veterans Administration Hospital i veliki projekt grada Ouk Ridža u Tenesiju u okviru takozvanog "Manhatn projekta".
Potekli iz nove "Čikaške škole" (Skidmor je radio kao projektant na izložbi u Čikagu 1933), njih trojica su prihvatila i pametno iskoristila iskustvo dvojice velikih protagonista moderne arhitekture: Misa van der Roea i Valtera Gropijusa. Kad je nacizam preuzeo vlast u Nemačkoj, Van der Roe i Gropijus su se na izvesno vreme preselili u Ameriku i u svoju novu domovinu doneli racionalnu mudrost škole Bauhaus koju su stopili sa izrazitim mogućnostima američke industrijske tehnologije. Mis van der Roe je, na primer, 1939. godine stupio na Ilinoiški tehnološki institut (Illinois Institute of Technology) i odmah započeo s predavanjima u kojima je izlagao sopstvene arhitektonske teorije. Pristupio je takođe i praktičnoj primeni nekih od svojih najsmelijih projektantskih teorija, kao što su 860 Lake Shore Drive Appartments u Čikagu, 1948-1951. ili Common-wealth Promenade Appartments, opet u Čikagu, 1953. Van svake sumnje, Skidmor, Ovings i Meril izražavaju u Liver Bildingu, više nego u bilo kom drugom svom objektu, tek stečena i s razumevanjem prihvaćena tehnološka i tipološka uputstva Misa van der Roea, genijalnog vesnika novog, koji je tridesetak godina ranije u Berlinu projektovao staklene oblakodere (1919. i 1921.) i uneo ih i u projekt uređenja Aleksanderplaca (1928). Tom prilikom je načeo temu curtain wall, zida-zavese, gotovo neosetnog zida, prozirnog, sačinjenog od niza prozora prekrivenih staklom.
Studio S. O. M. počinje rad 1936. kad se Skidmor i Ovings zvanično udružuju; tri godine kasnije pridružuje im se i Meril, ortak s ograničenim pravima (limited partner). U početku, rade i na Srednjem zapadu, i na istoku; njihova prva značajnija narudžbina bio je već spomenuti projekt grada Ouk Ridža, delo koje je iziskivalo mnogo truda i oko urbanih i oko arhitektonskih rešenja. Postigli su rezultate visokog kvaliteta iako im ratna vremena nisu dozvoljavala primenu izuzetno uznapredovale tehnologije. U posleratnom periodu, studio se razvijao vrlo brzo i kadrovski i prostorno. Prišao je veliki broj novih talentovanih saradnika, a tri ortaka su otvorila biroe kojima su poveravana nova ostvarenja. Pored sedišta u Čikagu, otvorene su filijale u Njujorku, u Ouk Ridžu, u San Francisku i u Portlandu.
I pored decentralizacije, projekti studija S.O.M. zadržali su visoko lično obeležje, a istovremeno i stalnost i homogenost. Kao i druge velike projektantske organizacije u svetu, S. O. M. i danas potvrđuje sposobnost i da održi visok kvalitet svojih projekata i da ponudi originalni i inovatorski udeo kao rezultat istraživačkog rada. Ovaj doprinos, koji istoričar arhitekture H. R. Hičkok vešto naglašava u monografiji o delatnosti studija u pedesetim i šezdesetim godinama, potvrden je i novijim ostvarenjem biroa S.O.M.: Fijatovom kulom u Parizu. Zgrada, koja se smatra najboljom gradevinom podignutom u Francuskoj od smrti Le Korbizjea, sadrži originalno rešenje spratova na fasadi, teme koja je oduvek predstavljala jednu od neuralgičnih tačaka istraživanja biroa S.O.M.
Liver Bilding, savršena demonstracija tih istraživanja, podignut je 1951-1952. u jednom delu Manhatna gde su se poslovne zgrade solidno izgradene od opeke još držale. Ta usamljenost naglašena je i mestom koje je kula zauzela na zemljištu kojim se raspolagalo. Čitava je građevina načinjena od dva različito postavljena bloka, jednog horizontalnog koji zahvata celu parcelu i služi kao osnovica drugom uspravnom bloku čija osnovica iznosi samo četvrtinu parcele. Dva bloka vezuje uzdignuta i otkrivena pjaceta, delimicno zasađena zelenilom i zamišljena kao zona odmora i filter između intenzivnog uličnog saobraćaja i pristupa poslovnoj zgradi. U osnovici se nalaze prostori otvoreni za publiku, dvorana za izlaganje industrijskih mašina, samoposluga i kafeterija. U kuli se, međutim, nalaze veliki prostori namenjeni kancelarijama tipa "open space", tačnije bez pregradnih zidova medu prostorijama, kao i zone predviđene za kancelarije uprave. Prostori namenjeni opsluživanju objedinjeni su na istoj strani na svakom spratu tako predstavljaju i formalno jedinstven vertikalan blok.
Unutrašnje uredenje nije delo studija S.O.M. ali je očigledno da se prilikom izrade projekta vodilo računa o tome da se omogući stvaranje novih funkcionalnih prostora različitih po udobnosti i ambijentu. Spolja, međutim, lepotu zidu-zavesi daje naročit hromatski pristup: kostur od sjajnog čelika i zeleno staklo prozora omogučuju da se prozirnost i zaštita podese prema sunčevoj svetlosti. Potpuno zatvorena spoljašnja fasada Liver Bildinga uslovila je uvođenje nekih elemenata koji su kasnije postali tipični za poslovne zgrade: klimatizacija, veštačko osvetljenje na nižim spratovima, prirodna svetlost koja se na višim spratovima filtrira kroz zastakljene površine.
Bez sumnje je S.O.M. sa Liver Bildingom bio još na začetku istraživačkog rada na polju arhitektonskih projekata velikih industrijskih i poslovnih kompleksa. Studio je kasnije projektovao veliki broj građevina u Americi i van nje, od kojih su najznačajnije: Inland Steel Building 1957, Equitable Building 1965. u Čikagu, John Hancock Tower 1968. u Čikagu i Sears Tower 1974. u Čikagu. Danas S.O.M. predstavlja u svetu arhitekture jedinstven fenomen (koji nije imun na polemike): poznati po visokoj profesionalnosti, njegovi poslenici mogu slobodno da ustvrde da nisu daleko od univerzitetskih istraživanja, od eksperimenata izvedenih "za crtačkim stolom" koji se neće ostvariti. U isto vreme nisu daleko ni od malog studija vođenog prema umetničkim i zanatskim kriterijumima.
Ako se visoki nivo arhitektonske kulture uporedi sa njihovom visoko birokratizovanom unutrašnjom strukturom, slučaj biroa S.O.M. ostaje neobjašnjiv i to s više strana posmatran. No, možda nam u tome može pomoći mišljenje koje je izrazio španski arhitekt Oriol Bokigas povodom značajnog dostignuća ovog tima američkih arhitekata, Fijatove kule u Parizu: "Biće da njihova tajna leži u pravcu kojim su krenuli još prilikom osnivanja studija: različiti i naknadni doprinosi koji su sledili čine sastavni deo jednog strogo definisanog pogleda kako u konceptualnom tako i u stilskom smislu. U tom okviru, dela ostvarena u Čikagu i Njujorku bila su avangardna, a već sada su polazne tačke u savremenom arhitektonskom projektovanju.