Moravska stilska grupa arhitektonskih spomenika

Krajem XIV veka, ekonomski, politički i kulturni centar, pod pritiskom Turaka, premešta se na sever u dolinu Velike i Zapadne Morave. Zahvaljujući bogatstvu zemlje i trgovini s Primorjem, razvija se kulturni život koji se manifestuje u izgradnji crkava. Moravska arhitektura je originalna i smela kombinacija već poznatih arhitektonskih elemenata. Nova originalna koncepcija građevina različita je i od vizantijske od orijentalne i od zapadnjačke, koja, ipak, sadrži elemente i uticaje vizantijske orijentalne, gruzijske, romanske i gotske arhitekture. Karakterističan oblik građevina je oblik trikonhosa, koji se javlja na dva načina: upisani krst s pevačkim apsidama sa strane, koje, zajedno sa oltarskom apsidom, čine oblik trolista, i sažeti upisani krst sa apsidama, koje, takođe, obrazuju trolist. Građevine, s krovovima različitih visina i s kubetom koje dominira, oblikovane su tako da se stepenasto penju prema nebu. I kod ovih crkava graditelj je veću pažnju posvetio spoljašnjem efektu građevine nego organizaciji unutrašnjeg prostora, tretirajući je više kao skulpturu. Crkve su ozidane, najčešće, naizmeničnim redovima opeke, maltera i kamena i bogato su ukrašene. Fasade su vrlo pažljivo komponovane, bogato dekorativno izdeljene, kako po vertikali tako i po horizontali. Zona pod arhivoltama kod nekih spomenika ispunjena je šahovskim poljima. Mnogo se primenjuju krstasti lončići od pečene zemlje koje ukrašavaju fasadu najčešće oko prozora. Prozori su višedelni, lučno završeni, a ponekad su u obliku gotskog izlomljenog luka. Javljaju se i rozete u gornjim zonama fasade. Prozori i portali bogato su ukrašeni ornamentima u plitkom reljefu na kamenu. Ukrasi na fasadama su u obliku prepleta traka, biljnih elemenata i ljudskih i životinjskih figura. Preplet se razvija u geometrijske crteže i sastoji se od dve trake koje naizmenično prelaze jedna preko druge. Dekorativni motiv lista je antičkog porekla, razlicit, stilizovan i kombinovan s prepletima. Ljudske i životinjske figure su stilizovane i fantastičnih su oblika i stoje po dve, postavljene simetrično, kao slike u ogledalu. Iako ova stilska grupa ima oko tridesetak spomenika, spomenućemo samo najznačajnije.

Lazarica u Kruševcu sagrađena je 1370. godine u obliku sažetog trikonhosa sa jednim kubetom. Sazidao ju je knez Lazar. Priprata na zapadnoj strani ima četvrtastu kulu. Fasada je bogato ukrašena, harmonično podeljena horizontalnim vencima na tri sprata i plitkim nišama na vertikalne zone. Na najvišem spratu su rozete uokvirene šahovskim poljima. U srednjem delu su prozori, a u najnižem delu portali. Prozori, rozete i vrata spadaju u najlepše dekorisane u ovoj stilskoj grupi.

Ravanica, sagrađena kod Ćuprije, ima osnovu razvijenog trolista. Srednje kube (spolja dvanaestodelno) oslonjeno je na četiri slobodna stuba. Četiri mala kubeta na uglovima izdignuta su na kockastim postoljima. Ravanica je zidana od naizmeničnih redova opeke i kamena. Sagradio ju je knez Lazar od 1375. do 1377. godine.

Crkvu manastira Ljubostinje, kod Trstenika, sagradila je kneginja Milica 1387. godine. Građevina je u obliku slobodno upisanog krsta i trolista s jednim kubetom i s pripratom zasvedenom kalotom. Crkva je ozidana kamenom i malterisana. Ranije je bila obojena naizmenično crvenom, belom i žutom bojom, što je podražavalo zidanje kamenom i opekom. Rozete i polja oko prozora su bogato ukrašeni.

Crkva manastira Kalenić, kod Trstenika, sazidana je od 1413. do 1417. godine u obliku sažetog trolista, s jednim kubetom koje dominira izdignuto na kockastom postolju, i s pripratom na zapadnoj strani. Fasade su urađene od naizmeničnih redova opeke i kamena, izdeljene su horizontalnim kordonskim vencima i vertikalnim pilastrima i bogato ukrašene ornamentima u kamenu. Na ovoj građevini javljaju se prozori sa izlomljenim lucima.

Crkvu manastira Resave ili Manasiju, kod Despotovca, sagradio je despot Stefan Lazarević od 1407. do 1418. godine. U obliku je razvijenog trolista, s pet kupola; visokih je proporcija. Ozidana je od kamena i nije malterisana. U priprati se nalazi izvanredno lep pod od raznobojnog mermera. Prozori su bili ukrašeni dekorativnom plastikom u prepletima koja se nije sačuvala.