Vizantijska stilska grupa arhitektonskih spomenika

Makedonija i južna Srbija, a posebno pokrajina Kosovo, su teritorije koje su bile pod uticajem vizantijske kulture. Makedonija je do kraja XIII veka bila u sastavu vizantijske države, pa su glavni ktitori crkava, nastalih u Makedoniji do XIII veka, vizantijsko plemstvo ili vizantijska pravoslavna crkva. Od druge polovine XIII veka do kraja XIV veka ove teritorije su u sastavu Srbije pod vladarima Milutinom i Dušanom. U to vreme se i dalje gradi veliki broj spomenika koji se razlikuju po prostornoj koncepciji od prethodnih, ali su po konstrukciji i spoljnoj obradi, vrlo slični. Pripadaju istom stilu, ali se zbog svojih osobenosti mogu podeliti na dve podgrupe: na spomenike nastale od IX do XIII veka u sastavu vizantijske države i na spomenike nastale od druge polovine XIII veka do kraja XIV veka u sastavu Srpske drzave.

Spomenici nastali u dugom periodu od IX do XIII veka su različiti međusobno, naročito po načinu rešavanja osnove. Mogu biti rešene kao bazilike sa ili bez kupole, kao trikonhos i kao upisani krst s jednom ili pet kupola. Većina spomenika iz grupe građenih od XIII do XIV veka imaju osnovu upisanog krsta s jednom ili pet kupola. Oni su svi građeni i ukrašeni na vizantijski način. Fasade nisu malterisane. Debeli obimni zidovi zidani su naizmenično redovima kamena i opeke. Kombinacija crvene boje opeke, bele boje maltera i žute boje kamena je glavno sredstvo ukrašavanja fasade. Mase objekta su stepenasto poređane prema visini u proporcijama harmoničnih odnosa. Nasuprot tome, zidne ravni fasada su skoro ravne. Samo ponekad su u njih utisnute vertikalne plitke niše koje imaju isključivo dekorativni karakter. Fasade su zavrsene krovnim vencima od testerasto postavljenih opeka u dva reda, koje izlaze iz ravni zida. Polja iznad otvora ukrašena su šarama od nasatično postavljenih opeka. Vrata su pravougaona. Plitka niša iznad vrata nadvišena je arhivoltom i najčešće ukrašena freskom. Prozori su lučno završeni i složeni (bifore ili trifore). Polja iznad prozora sa arhivoltom ukrasena su različitim položajima opeka. Unutrasnjost crkava oslikana je zidnim fresko-slikama od poda do vrha kubeta.

Najznačajniji spomenici vizantijske stilske grupe, nastali u Makedoniji od IX do XIII veka, skoncentrisani su u Ohridu, koji je bio značajan verski i prosvetiteljski centar tog vremena, a u kome su radili prvi slovenski prosvetitelji Kliment i Naum (sledbenici Ćirila u Metodija). Poznati objekti su crkva Sv. Nauma, Sv. Sofije i Sv. Klimenta. Najznačajniji spomenici, nastali u periodu u kome ove teritorije pripadaju Srbiji, su crkva Bogorodice Ljeviške, Gračanica, crkva manastira Hilendara, i dr.

Crkvu Sv. Nauma, kod Ohrida, sagradio je episkop Naum krajem IX u početkom X veka. Osnova je u obliku trolista. Danasnji izgled crkve dinamičnih masa sa dve kupole je kasnije izgrađen na osnovi skoro porušene stare crkve.

Crkva Sv. Sofije u Ohridu sagrađena je u prvoj polovini XI veka. U obliku je trobrodne bazulike s kubetom na sredini i polukruznim apsudama kojima se završavaju sva tri broda na istočnoj strani, s narteksom, s galerijama na zapadnoj strani. Početkom XIV veka dodata je sa zapadne strane još jedna spoljna priprata sa otvorenim prizemljem i spratom, te masivnim kulama sa obe strane.

Crkva Sv. Klimenta (Bogorodice Perivlepte) sagrađena je krajem XIII veka. Osnova joj je u obliku upisanog krsta u pravougaoniku, s naosom, narteksom i apsidom. Na sredini se nalazi kube, a bočni delovi objekta natkriveni su poluobličastim svodovima. Crkva je vrlo dekorativno obrađena naizmeničnim redovima opeke i kamena, sa ukrasima meandra i šahovskih polja i zupčasto povučenim vencima od opeke. Kasnije je ozudan trem oko crkve.

Crkvu Bogorodice Ljeviške u Prizrenu sagradio je Kralj Milutin 1307. g. Crkva je u obliku upisanog krsta s pet kubeta. Ispred crkve je dvospratna priprata, a iznad nje visoka kula zvonika. Fasada je živopisno ukrašena efektima građevinskog materijala, opeke, kamena i maltera. Kao ukras na fasadi primenjuju se keramički lončići sa otvorima u obliku krstića.

Gračanica je jedan od najznačajnijih spomenika srednjovekovne arhitekture. Sagrađena je 1318. g. kod Prištine. Rešena je u obliku dvaupisana krsta, jedan u drugom. Unutrasnji krst je jako izvučen u vis u odnosu na spoljni. Spoljašnost građevine dobila je stepenasto uzdignutu siluetu završenu visokim središnim kubetom. Na uglovima se uzdižu četiri manja kubeta koja su u harmoničnim proporcionalnim odnosima u odnosu na centralno kube i celokupnu masu objekta. Fasada je ukrašena naizmeničnim ugrađivanjem kamena i opeke.

Crkvu manastira Svetog Đorđa u Starom Nagoričanu, sagradio je Kralj Milutin, na ostacima vizantijske crkve 1313. god. Crkva je u obliku izduženog upisanog krsta. Zgrada ima pet kubeta i vrlo precizno obrađenu fasadu redovima opeke i kamena. Prozori su veoma bogato ukrašeni, trodelni na bočnim završnim zidovima krsta i dvodelnim na zapadnoj fasadi iznad ulaza. živopis kojim je ukrašena unutrašnjost crkve spada u najlepše ovog perioda.

Crkvu manastira Hilandara na Svetoj gori na Atosu sagradio je Kralj Milutin 1303. godine. Oblik osnove je kombinacija upisanog krsta i trikonhosa, (upisanom krstu dodate su tri apside). Središno kube je dvanaestodelno i oslanja se na četiri stuba. Na zapadnoj strani nalazi se priprata sa jednim kubetom. živopisne fasade urađene su od redova opeke u kamena. Na vratima i oko prozora ima i kamenih plastičnih ukrasa